[Funland] Dịch tài liệu cổ: Thư, Nhật ký các giáo sĩ viết về nhàTây Sơn, nhà Lê, chúa Trịnh và Nguyễn Ánh.

[doctor76]

Chiêu Thống đã ẩn náu tại đế quốc đó, thông tri cho ngài vận khốn nguy của vua Chiêu Thống, theo lời đồn, Hoàng đế [nhà Thanh] cho gửi 300.000 người vừa theo đường bộ lẫn đường biển sang cứu vua Chiêu Thống chống quân Tây Sơn. Đồng thời tôi nhớ rằng các lãnh tụ nhóm nổi dậy ở Bắc Hà hình như phấn khởi bởi tin đó. Mới đây có âm-mưu công-kích giặc Tây Sơn khắp nơi ngõ hầu tiêu diệt họ. Nhưng kế hoạch hay ấy không thể tiến-hành được, hoặc vì kế hoạch bị phát giác kịp thời, hoặc vì người chủ mưu dự-định đó không dám hành-động.

Ngày 18 tháng 11 [1788], tôi đọc một lá thư đề ngày 20 tháng 9 [1788] của đức ông La Bartette gửi cho ông Le Breton, trong đó Đức ông cho biết rằng:

1. Tiếm vương Phú Xuân hay Bắc Vương vừa mới phong cho con trai ông làm Nam Vương lúc đó mới có 7 tuổi, nhưng hoàng tử đó được coi như được 12 tuổi, vì theo như lời đồn, các quan muốn nịnh người cha nên tặng cho người con nhiều tuổi hơn [tức là Nam Vương Nguyễn Quang Toản].

2. Bắc Vương đã ấn định ngày 11 tháng 10 [Âm lịch] tức ngày mồng 8 tháng 11 [1788] là ngày ông tự phong mình làm Hoàng đế dưới danh-hiệu Quang Trung [có nghĩa là ánh sáng trung ương, tức là theo sự giải thích có lẽ đúng nhất, mặt trời của vũ trụ] đồng thời ông đang bận tính một kế-hoạch vĩ đại theo như một sắc lệnh ban bố ngày 6 tháng 10 [Âm lịch] hay ngày 3 tháng 11 [1788] gởi cho đại thần Đại Tư Mã và tất cả các quan hay võ quan Tây Sơn làm việc tại Bắc Hà ; ngày 19, một giáo đồ Bắc Hà rất thân với Đại Tư Mã có cho bản sao của sắc vị đó. Dịch văn bản đó như sau:
“Bởi sắc lệnh này ta cho các tướng Đại Tư mã, Đại [đô] đốc [Đại Tư mã là Ngô Văn Sở và Đại Đô đốc là Phan Văn Lân] và các võ quan khác biết rằng từ trước tới nay các vua chúa đều lấy luật pháp để cai trị thần dân và duy trì hòa bình, nên ta cũng noi gương các vị tiền bối mà đánh dấu ngày khởi đầu triều đại ta bằng cách soạn ra một bộ Luật để dân chúng sống trên đất đai ta nghiêm ngặt tuân theo. Vì thế ta đã giao cho các quan tư pháp và tham chính viện nhiệm vụ hoàn tất tác phẩm đó trong 1, 2 tháng. Trong khi chờ đợi ta ban bố vài pháp quy yêu cầu mọi người và mỗi các ngươi đứng đắn thi hành. Nội dung điều lệ đó như sau:

1. Nếu một võ quan hay binh lính nào phạm tội gì, các quan văn võ sẽ họp lại để xử tội họ và nếu tội đáng bị chết họ sẽ bị kết án tử hình.

2.Bởi vì trong thời chiến tranh, mỗi lần một vị chỉ huy sai thu
ộc hạ mình đi đánh địch, thuộc hạ đó phải tuyệt-đối tuân theo lệnh, người nào tử trận một cách can đảm sẽ được ban vẻ-vang. Trái lại ai vì sợ chết mà bỏ trốn sẽ bị sỉ nhục. Bởi vậy ta cho phép xử tử tức thì những kẻ trốn bổn-phận cũng như những kẻ cho địch có thời giờ dưỡng sức lại và tấn công vì hèn-nhát hay vì chậm-chạp; sau rồi các tướng lãnh phải báo cáo hành động của họ trong trường hợp đó.

3. Khi chiến tranh chấm-dứt và khi quân đội trở về kinh đô và được trả lại cho chính quyền, không một quan chỉ huy nào được tự-tiện xử-tử một người ngang quyền hay ngang chức và ai mà vi phạm luật này sẽ không có hi vọng được khoan hồng.

4. Một lần xảy ra chuyện gì liên quan đến quốc gia hay việc công ích, mọi người đều phải lưu ý ngay đến việc đó kẻo một sự chậm trễ nhỏ nhặt có thể gây trở ngại cho công việc.Thời bình, sự mau lẹ đó cũng cần thiết rồi, huống chi tại Bắc Hà nơi cuộc chiến càng ngày càng ác-liệt, một cuộc chiến mà các ngươi phải coi như việc trọng-yếu bởi vì mỗi giây mỗi phút có thể mang lại nhiều sự thay đổi bất ngờ liên tiếp theo nhau như gió, như chớp hay như hơi và những biến chuyển đó lúc thì thuận, lúc thì nghịch thành thử không thể căn cứ trên cái gì chắc chắn được. Bởi vậy mỗi khi nhu cầu quốc gia hay tình hình chiến tranh bắt phải họp để thảo luận về những việc phải làm và mỗi khi ngày giờ họp được ấn-định, các quan văn võ sẽ phải họp ngay lập tức vào ngày giờ đó để bàn bạc và quyết-định với nhau. Nếu bất kỳ có người vì sơ-suất mà quên tới nơi họp đúng giờ, ta cho phép Tư Mã và Đại Đô [đốc] phạt họ tùy theo lỗi nặng hay nhẹ.

5. Nếu mỗi khi thuộc hạ quan chỉ huy đội [đơn vị quân Tây Sơn, 60-100 lính] hay thuộc hạ của ông đi đuổi bắt kẻ gian, đáng lẽ bảo-vệ và che-chở dân vô tội và hiền lành mà họ lại cưỡng-đoạt của cải dân gian, áp bức đàn bà con gái, hay cướp phá những nơi họ đi qua thì cách cư xử đó thật đáng trách và chỉ mang đến cho dân chúng đáng thương sẽ đau khổ và thất-vọng, vì họ phải chịu nhiều tai vạ hơn dưới thời Nhậm hay Tiết chế. Họ cư xử như vậy thì làm sao dân chúng yên lành được? Và làm sao gọi hành động đó là giải phóng dân chúng khỏi áp bức, và làm sao phạt thủ phạm cho được? Vậy ta ra lệnh cho các võ quan phải công bố trong cơ [đơn vị quân Tây Sơn, 300-500 lính] hay binh đoàn mình điều nghiêm cấm, không được lấy bất cứ vật gì của dân dù là một ngọn cỏ, nhưng ta không ngớt tuyên cáo trước đây. Các võ quan sẽ chắc chắn làm vừa lòng ta và đúng theo tình ý ta nếu hết sức thi hành điều nghiêm cấm đó. Ai cư xử như vậy có thể tin rằng sau khi chia sẽ cùng ta những nỗi khổ nhọc và những mối hiểm nghèo của thời chiến này, họ cũng sẽ chia-sẻ thanh-danh và hưởng thú vui thời bình cùng ta. Vả lại nữa, không ai có quyền dựa vào sự vắng mặt hay sự cách xa của ta để phiền nhiễu cướp bóc dân chúng và uy hiếp đàn bà con gái. Chỉ có khi nào ngưng và dẹp được những bạo-hành đó, họ mới có thể tự phụ giữ nổi chức vụ và bảo đảm an ninh cho cá nhân và gia đình họ, bằng không, đừng mong gì ta dung thứ họ.
Đó là những điều ta muốn các ngươi phải biết

Ngày 3 tháng 10 [Âm lịch] năm Thái Đức [Tiếm vương Nhạc] thứ 11.

Lúc đó Bắc Vương chưa thực thụ tự xưng Hoàng đế dưới danh hiệu Quang Trung [Chú thích của tác giả: Có lẽ đó là văn bản cuối cùng của ông đề Niên hiệu anh cả ông vì chính mắt tôi đã thấy hai sắc lệnh đề ngày 2 và 7 tháng 2 [1788] mang Niên hiệu năm đầu triều đại hay Hoàng đế chính thức Quang Trung].

 

[doctor76]

Ngày 29 tháng 11 [ 1788] tôi được tin trấn thủ xứ [Sơn] Nam của Tây Sơn tên là Đốc Thung [chưa rõ là ai] vừa mới có ý định sai người đi lùng bắt các giáo sĩ với hy vọng làm giàu nhờ sự bắt bớ đó. Từ một đánh-giá khác vào ngày 7 tháng 12 [1788], tin tức tương tự ngay lập tức được xác-nhận với tôi bằng báo cáo của một người Công giáo có mặt và thấy chỉ thị được chuyển đến chính quyền [ Tây Sơn] chống lại chúng tôi.

Những người đàn ông này, những thành viên tại một hội đồng được tổ chức ở Kiên Pau [nay là Kiên Lao, Xuân Tiến, Xuân Trường, Nam Định] [đã quyết định việc truy bắt các giáo sĩ]. Đốc Thung và cắt cử một số quan văn và quan võ cả Nam Hà và Bắc Hà trong Hội đồng này, hội đồng đã thú-nhận rằng tất cả các phương cách khả dĩ kiếm ra tiền cạn kiệt, thì ở đó, người ta có thể lấy được nó, điều đó có nghĩa là các giáo sĩ, và một số quan lại cũ [của nhà Lê] Bắc Hà là đang có tiền, những người này đã giao cho ông phụ-trách nhiệm-vụ này.

 

[doctor76]

Ngày 13 tháng 11 [1788], hai người lính Bắc Hà, thuộc quân đội Tây Sơn chạy trốn đến nơi chúng tôi ở và kể lại rằng quân Nam Hà đã bị đánh tan trong 6 cuộc giao chiến; một số lớn tử trận, quân còn lại thì tẩu tán. Tin đầu đó được đón tiếp theo nhanh chóng bởi nhiều tin khác: Chiều Ngày 15 và hôm 16 [1788], Đại Tư mã và các võ quan Tây Sơn khác đã rời bỏ kinh đô và chạy trốn với đội ngũ, khí giới và hành lý họ. Nhưng không thấy ai bị bắt cả. Ngày 17, một phần quân đội Trung Hoa vào thủ đô cùng với vua Chiêu Thống. Ngày 19 sứ giả của Hoàng đế Trung Hoa là đại tướng chỉ huy quân đội Thiên triều tên gọi là Toũ Đốc [Tổng Đốc, đây là Tôn Sỹ Nghị] đã nhận lệnh [từ Hoàng đế nhà Thanh] và tuyên bố Chiêu Thống làm vua Bắc Hà.

Viện binh Trung Hoa gồm độ 280.000 người, một nửa đóng trong thành phố, nửa còn lại ở bên kia sông Hồng. Quân đội đó được cung cấp rất nhiều lương thực cần thiết mang từ bên Trung Hoa sang. Thành thử họ không phải là một gánh nặng cho Bắc Hà và không hề quấy-nhiễu dân chúng. Quân Trung Hoa đã phá tan tất cả các đồn vệ binh quân Tây Sơn lập trong kinh thành hay trong vùng lân cận.
Người Nam Hà nào rơi vào tay chúng đều bị xử tử không tha một ai [Chú thích của tác giả: “Người ta còn quả quyết rằng hồi đầu chúng quen thói bạo ngược bắt ăn thịt và người đáng thương”].

Đó là [tôi nói] sơ lược một lá thư của một Linh mục trông coi giáo dân Hoàng thành viết cho tôi đề ngày 26 tháng 12 [1788] và tới tay tôi ngày hôm sau. Nhưng đấy không phải là cách duy nhất cho chúng tôi biết tin tức về sự thất bại của địch [Tây Sơn]: từ ngày 17, các làng mạc đánh trống để đánh dấu sự vui-mừng của họ vì trống tuy là một nhạc khí được dân Bắc Hà ưa chuộng đã bị cấm đánh và ngưng sử dụng từ ngày quân Tây Sơn làm chúa tể xứ này. Chẳng bao lâu các đồn do địch chống giữ tại xứ Nam Hà bị phá hủy hết. Chính quân địch cũng bị tấn công bởi dân cư các làng. Họ còn nhiều khi cướp bóc và tàn sát chúng. Chúng rút lui về xứ Thanh Hóa tại doanh trại cũ của chúng và đóng đồn phòng ngự tại đó. Quân Trung Hoa chẳng hề lo-ngại việc ấy làm dân chúng lấy là ngạc nhiên vì ai cũng tưởng thế nào họ cũng đuổi kỳ được quân Tây Sơn không cho chúng có thì giờ nghỉ ngơi trước khi rút ra hết khỏi vương quốc.

Thái độ hay tính khinh địch của quân Trung Hoa đầy kiêu-ngạo vì đã thành-công quá sớm mà quên rằng họ đang chống lại một kẻ địch lợi-hại làm cho những người biết suy nghĩ e sợ và tiên-đoán những biến chuyển về sau.

 

[doctor76]

Cũng trong ngày 27 tháng 12 [1788], tôi nhận được mấy bản văn thư từ kinh đô gửi tới những biến cố đã giúp Chiêu Thống lấy lại ngai vàng của ông. Vì những sắc lệnh đó chứa nhiều điểm kỳ-khôi đáng nên biết nên tôi đã tóm tắt hoặc dịch những bản đó dưới đây:

1. Sắc lệnh thứ nhất là một lời tuyên-ngôn hay khuyến-cáo mà đại thần Trung Hoa đảm đương việc canh chừng biên giới đế quốc và Bắc Hà gửi cho các quan dân Bắc Hà, trong đó họ mô-tả một cách cảm-động những nổi khốn khổ của vua Chiêu Thống. Họ trách các quan dân Bắc Hà đã không chịu hợp-tác với nhau bằng những lời lẽ thiết-tha và giảng cho họ hiểu những hậu-quả đáng tiếc không thể tránh được của thái-độ đó. Họ khuyến-khích mọi người đoàn-kết lại và cùng nhau vùng dậy chống kẻ địch chung, nhất định giải thoát nhà vua và tổ quốc họ. Họ kêu gọi quan dân suy nghĩ kỹ vì chỉ có cách đó mới bảo toàn được danh dự họ [quan dân] và mới tránh cho họ sự chê bai của thiên hạ. Họ còn thêm rằng:

“Nếu quan dân Bắc Hà chịu hành-động như vậy, họ sẽ không quên báo cáo cho Hoàng đế [Càn Long] biết và quan dân xứng-đáng được Hoàng đế bảo trợ và sủng-ái hơn. Ngài sẽ nhớ đến lòng nhiệt-thành và công-trạng của các quan dân và việc đó sẽ được vĩnh viễn lưu truyền trong sử ký đế quốc [Trung Hoa]. Sau đó, từ lời khuyên dụ đến lời dọa nạt cho đến lời khoe-khoang [kiểu người Trung Hoa] họ tuyên bố với các quan Bắc Hà mà họ coi như trẻ con rằng nếu các quan từ- chối không chịu nghe những lời khuyên-bảo khôn ngoan đó, họ cũng sẽ báo cáo cho Thiên tử biết và ngài thế nào cũng chừng trị họ [các quan Bắc kỳ] [ Chú thích của tác giả: Khi đọc bài này một người có thể nghĩ rằng quân Trung Hoa tuy không lộ ra là họ sợ chính họ bị khốn vì quân Tây Sơn hơn là sợ quân Bắc Hà và hình như họ lấy làm vui sướng nếu xúi được quân Bắc Hà đánh nhau với kẻ thù của họ]. Các quan phải biết rằng lực lượng quân sự của Thiên triều thật là ghê gớm, rằng Trung Hoa không thiếu tiền và lương thực và quân Trung Hoa đi đến đâu thì không một thành lũy nào mà họ không phá-hủy được, không một pháo đài nào mà họ không triệt-hạ được. Quan dân Bắc Hà hãy thức-tỉnh khỏi cơn mê say cuồng loạn của họ bằng cách rời bỏ phe giặc, kẻ thù của quốc gia dân tộc để trở về với vị vua chính thống của họ. Bằng không, Thiên tử sẽ gửi sang đây một đạo quân mạnh mẽ đến nỗi đi đến đâu đá phải nát, ngọc phải tan để bắt họ trị tội. Lúc đó, họ chỉ còn nước tự trách mình vì đã không sáng-suốt kịp thời để né tránh tai họa. Bởi vậy, họ phải cân-nhắc thật chín-chắn nên theo phe nào và bàn bạc kỹ càng với nhau phải hành-động ra sao trước khi báo cho các vị quan Trung Hoa biết ý kiến của họ. Các vị này sau đó sẽ báo cho Thiên tử biết kết quả. Trong khi chờ đợi, Thiên tử đã sai một danh tướng Trung Hoa cùng với một đạo quân gồm 4 binh đoàn đuổi theo giặc Nhạc để giết hắn cùng các tướng khác vì tội hắn thật quả đáng chết.

2. Các quan Trung Hoa còn nhắc lại rằng: “nếu sau khi đọc cáo thị này các ông rời bỏ phe giặc để về quy-hàng nhà vua và dẫn cả hoàng tộc trở về thủ đô, Thiên tử sẽ tha tội các ông. Nhưng nếu các ông vẫn còn mê muội. Không sợ cơn phẫn nộ của ngài mà còn cố chấp, ngài sẽ gửi thêm 800.000 người qua đường thủy và đường bộ để bắt hết thảy các ông hòng trị tội. Chắc hẳn từ khi có xứ Bắc Hà cho tới nay, chưa có một cuộc chinh phạt nào lớn như vậy. Dù các ông có khinh thường lệnh ngài, các ông cũng sẽ bị tiêu diệt và không có một người nào trong các ông có thể than phiền là chưa được cảnh báo trước”.

 

[doctor76]

Bài sau đề ngày 17 tháng 12 [1788], là một bài khuyến-cáo của ba đại tướng Trung Hoa gửi cho dân Bắc Hà. Nội dung bài này như sau:

“Từ khi quân đội Thiên triều lên đường vào Nam nhanh như hỏa tốc, mau lẹ như chớp bão, dữ tợn như sấm sét, họ mới tới một con sông đã gặp quân địch. Họ đã giết hơn 1.000 tên địch và đánh đuổi lũ tàn quân rồi đem vua Chiêu Thống trở về kinh đô bình-an vô sự. Họ không chậm trễ khi đuổi theo giặc tới nơi ẩn trú cuối cùng của chúng [Chú thích của tác giả: Tên lếu láo đã không giữ lời hứa] để tiêu diệt cả giống chúng. Chúng ta cho toàn dân Bắc Hà hay biết rằng khi Thiên tử được tin các người trở thành mồi cho lũ giặc Tây Sơn, ngài đã cảm-kích tình trạng bi-đát ấy và đã gửi viện binh sang để giải thoát các người khỏi cảnh giông bão và khói lửa. Chúng ta cũng xin nói rằng đội quân của Thiên tử đi đến đâu cũng đều để yên cho dân làng làm ăn, không gây một tổn-hại nào. Chúng ta còn phái quan quân đi khắp nơi để dò xét xem có tên lính nào xâm nhập gia cư dân chúng để ăn cướp không và chúng ta có ra lệnh xử tử tất cả những tên này và đem bêu đầu chúng dù chúng chỉ ăn cắp một ngọn cỏ. Như vậy toàn dân đều có thể an tâm làm việc hàng ngày như thường không phải lo sợ cho số mạng mình hoặc bỏ nhà cửa ra đi. Sau hết, nếu chẳng may quân Tây Sơn có ẩn nấu tại nơi nào đó, các người phải cố tìm ra vị trí của chúng để còn đi thông báo cho quân đội Trung Hoa. Ai trái lệnh này là chứa chấp chúng trong nhà sẽ không mong được sống sót mà còn chịu chung số phận như chúng. Chúng ta xin thông báo cho các ngươi trước để sau này nếu có phải chết thì đừng hối hận.

Bản thứ 3 là 1 sắc lệnh trong đó Hoàng đế Càn Long tuyên bố lập ông hoàng Chiêu Thống làm vua Bắc Hà. Đây bản dịch bài đó:

“Trẫm thừa mệnh trời mà làm Hoàng đế muốn mọi người biết rằng: [đúng ra là: Phụng Thiên thừa Vận-Hoàng đế chiếu viết, nhưng đây là tác giả đã dịch ra tiếng Pháp nên người dịch tôn-trọng nguyên tác]

1.Mối quan tâm của người cai trị một đế quốc là duy-trì hòa bình trong hay ngoài đế quốc mình.

2. Không có việc thiện nào đáng giá hơn sự giúp-đỡ kẻ khốn khổ khỏi bị áp-bức và sự biểu lộ tình thân-hữu lớn nhất là giúp đỡ kẻ bị sa-sút và phục hồi tài sản họ.

Căn cứ trên nguyên-tắc đó, bổn phận đầu tiên của những thần dân nào đã từng được hưởng ân-huệ của quốc vương họ và đã cha truyền con nối chức vị cao. Khi nước họ bị đe dọa bởi sự tiêu diệt và dân họ phải sống trong sự hỗn-loạn và sự quấy-nhiễu [bổn phận đầu tiên của họ, nhắc lại] chắc hẳn là sự hợp sức để phá tan kẻ thù, để cứu tổ quốc điêu-tàn của họ và chấn-hưng mọi sự sai trái, từ nay trở đi từ trong ra ngoài chỉ là yên bình và an ninh. Mới đây từ quân vương quốc Bắc Hà là Lê Duy Kỳ [tên thật của vua Chiêu Thống] ngay sau khi tổ phụ ông băng hà đã bị áp-chế bởi một người dòng họ Nguyễn Nhạc, tên này đã tàn phá vương quốc và chiếm lấy ngọc tỷ, và [quốc vương] bắt buộc phải rời bỏ kinh thành và xứ sở ông để lang-thang đây đó rồi sang ẩn náu tại đế quốc trẫm. Nhân trong tình-trạng đau đớn đó, quốc vương nhớ rằng từ 180 năm nay Bắc Hà thuộc về đế quốc trẫm và cống nộp cho trẫm và thấy quốc vương đó không có tham vọng nào hơn là bảo tồn di sản do tổ tiên ông để lại gồm có 16 tỉnh với điều kiện cũ, không nghĩ tới việc mở mang xâm lấn [nước khác], trẫm động lòng trước những nỗi thống khổ của ông và muốn ông kính thờ trẫm thêm nữa, trẫm đã gửi một đạo quân chống kẻ thù ông để chúng biết uy-lực của trẫm và để giải thoát Bắc Hà khỏi sự áp bức của chúng rồi hồi phục ngai vàng cho quốc vương. Đồng thời ta cũng khuyến cáo các thần dân ông phải đoàn kết để đánh đuổi kẻ địch. Sau hết, đạo quân của ta chỉ huy bởi tướng Đại Nhân [tiếng tôn xưng Tôn Sĩ Nghị, còn có nghĩa khác là nhân đức lớn lao] [đặc mệnh đại thần của Hoàng đế] sau khi đánh đuổi quân địch và chấm-dứt nỗi thống khổ và sự lưu-vong của quốc vương đã dẫn ông về kinh đô ông bình an vô sự và đã khiến thần dân ông hàng-phục ông. Vậy được toàn quyền quyết-định, tướng Đại Nhân đã nhân danh ta tuyên bố là từ nay ông là vua Bắc Hà [tức là An Nam Quốc vương] và thay mặt trẫm ban cho ngài một ngọc tỷ mới”.
Sau đó, nói thẳng với Chiêu Thống, Hoàng đế kết thúc như sau:
“Quốc vương hãy cố-gắng sửa đổi các luật lệ tập tục cũ và ổn-định trị an lại xứ ông theo mệnh-lệnh và ý định của trẫm. Quốc vương hãy sống yên-vui với thần dân. Ngài hãy canh chừng cẩn thận biên giới, đừng sao-nhãng việc nước và chớ tự đặt mình vào thế mất nước một lần nữa vì nếu quá tin tình-trạng yên bình hiện tại bởi sự tin-tưởng đó có thể bị trả bằng một giá rất đắt. Làm như vậy ngài sẽ thực sự chứng-minh lòng biết ơn của quốc vương đối với ta vì hai ân huệ mà ta đã ban cho ngài [phục hưng đất nước và vương tước cho Quốc vương] và mới mãi mãi duy-trì lãnh thổ cho ngài. Quốc vương hãy nhớ lời khuyến cáo này của ta”.

Khâm thử.

Ngày 10 tháng 11 năm Càn Long thứ 53 [tức là ngày 7 tháng 10 năm1788].

 

[doctor76]

Sau cùng, ngày thứ tư người ta gửi đến làm tôi ngạc nhiên là bản thảo một lá sớ do một Linh mục trông coi giáo dân ở kinh thành gửi cho một bạn đồng liêu của ông ta trú ngụ gần nơi tôi ở. Đơn thỉnh nguyện này được mấy vị quan theo Công giáo, là quan mới của vua Chiêu Thống, nhận trình lên…
Trong khi quốc vương đang cho lùng bắt vài vị quan có tội [phản bội] trong số đó có hai vị bị kết án tử hình vì năm ngoái đã nộp em ông cho Tiếm vương Phú Xuân [để bị xử tử như tôi kể trước đây], quân đội Thiên hoàng hay “Thiên triều” đó là tên mà võ quan và binh lính Trung Hoa tự đặt cho họ vì lòng kiêu-căng thậm tệ của chúng, chỉ biểu diễn hay hoạt động quân sự để phô-trương hơn là vì lợi thực-tế và chỉ nghĩ tới ăn mừng năm mới vào ngày 26 tháng 1 hơn là lo về việc quân Tây Sơn. Quân này, một mặt phấn khởi bởi sự thờ ơ và tính nhút nhát của chúng, mặt khác bị kích thích bởi lời đe doạ và sự e sợ cơn phẫn nộ của Hoàng đế Quang Trung hung bạo khi ông hay tin chúng tháo lui tha hồ cướp phá trở lại. Tại những nơi chúng [Tây Sơn] đóng, chúng cho tuyển mộ một cách nghiêm ngặt nào là binh lính, tiền bạc hay lương thực. Chúng đốt phá các làng mạc đã hoan hỉ chứng kiến mối nhục nhất thời của chúng, hay đã tiếp đón binh lính Bắc Hà [quân nhà Lê của vua Chiêu Thống], hay không đủ tư cách chịu đựng sự trưng thu thuế mới.

 

[doctor76]

Ngày 16 tháng 1 [1789], 2 học trò trường Kẻ Vinh [ nay thuộc Nam Định] của chúng tôi, gần vùng quân giặc [Tây Sơn] đóng, đến nhà tôi cho tôi biết rằng hôm trước quân Tây Sơn đã đốt thành tro một làng lớn gần sát cạnh Kẻ Vinh. [Dân Bắc Hà] thấy quân Trung Hoa, những kẻ tự-hào là người đến giải-phóng họ, chẳng làm nghĩa vụ dẹp loạn Tây Sơn, hồi tỉnh khỏi cơn u mê [nhất thời], hết tin tưởng nơi những tên lính Thiên triều đó. Thay vì ca-tụng chúng như trước, họ bắt đầu công-khai chỉ trích tình-trạng bất-động và tính cách khiếp-sợ trước quân Tây Sơn của đạo quân này. Chẳng bao lâu sự hân-hoan của dân chúng, nhất là của những kẻ theo tà giáo [tức là theo Tam giáo, Đạo Phật, Đạo Mẫu và Đạo Khổng] nhường chỗ cho sự thất-vọng ê chề. Những người trên đã đóng góp tiên bạc để xây lại và sửa chữa những đền chùa đã bị địch phá phách, cũng để tỏ lòng tôn-kính đối với những vị thần của họ nhân những buổi hội hè, chè chén, ăn uống thô tục.

 

[doctor76]

Ngày nào cũng vậy, người ta chỉ thấy các sứ giả đem hung tin về tới kinh đô. Trong khi đó các võ quan Trung Hoa bỏ ngoài tai những lời kêu than và vô-tình trước những đại bại, chỉ biết kêu gọi Tư Mã và quân Nam Hà đầu hàng hay ra giao chiến thử tài. Địch nhân sự thách đố đó sớm hơn quân Tàu tưởng và sự thành-công của họ giống như người ta tiên đoán và báo động mặc dầu phần đông dân chúng vẫn chưa chịu tin. Quả nhiên, Hoàng đế Quang Trung mà nhiều người Bắc Hà [nghe theo lời tuyên truyền của Trung Hoa] tưởng đã tạ thế, rời Phú Xuân khi hay biết về tình-trạng nguy-cấp của sự nghiệp ông nếu ông không ra Bắc Hà. Ông tiến như vũ bão ra Bắc chỉ mất có một ngày, không quản đường xa khó nhọc đã giết chết nhiều ngựa voi của ông, trong khi người khác phải mất 3,4 ngày. Từ ngày 20 tháng 1 [1789], quân Tây Sơn do Tư Mã chỉ huy đâm ra lên tinh thần vì biết ông sắp tới. Một đạo quân [nguyên văn là Trung đoàn] vài ngàn lính Tây Sơn đã tấn công một biệt đội lớn Bắc Hà ở gần Kẻ Vinh.

Chiến thắng, họ [Tây Sơn] tàn-phá cả một vùng giáp nơi xảy ra cuộc giao tranh. Sau đó, đạo quân này được sáp nhập vào binh đoàn được Quang Trung giao cho nhiệm vụ tiến về phía kinh đô, được lệnh đột kích ngay quân Trung Hoa, không phải chờ quân tiếp viện. Khi binh đoàn này vừa tới xứ [ Sơn] Nam sau khi đi qua Thanh Hoá, thì binh lính Tây Sơn đã tràn ra ở chung quanh vùng tôi ở như một lũ chó săn háu đói.

 

[doctor76]

Ngày nào cũng vậy, người ta chỉ thấy các sứ giả đem hung tin về tới kinh đô. Trong khi đó các võ quan Trung Hoa bỏ ngoài tai những lời kêu than và vô-tình trước những đại bại, chỉ biết kêu gọi Tư Mã và quân Nam Hà đầu hàng hay ra giao chiến thử tài. Địch nhân sự thách đố đó sớm hơn quân Tàu tưởng và sự thành-công của họ giống như người ta tiên đoán và báo động mặc dầu phần đông dân chúng vẫn chưa chịu tin. Quả nhiên, Hoàng đế Quang Trung mà nhiều người Bắc Hà [nghe theo lời tuyên truyền của Trung Hoa] tưởng đã tạ thế, rời Phú Xuân khi hay biết về tình-trạng nguy-cấp của sự nghiệp ông nếu ông không ra Bắc Hà. Ông tiến như vũ bão ra Bắc chỉ mất có một ngày, không quản đường xa khó nhọc đã giết chết nhiều ngựa voi của ông, trong khi người khác phải mất 3,4 ngày. Từ ngày 20 tháng 1 [1789], quân Tây Sơn do Tư Mã chỉ huy đâm ra lên tinh thần vì biết ông sắp tới. Một đạo quân [nguyên văn là Trung đoàn] vài ngàn lính Tây Sơn đã tấn công một biệt đội lớn Bắc Hà ở gần Kẻ Vinh.

 

[doctor76]

Chiến thắng, họ [Tây Sơn] tàn-phá cả một vùng giáp nơi xảy ra cuộc giao tranh. Sau đó, đạo quân này được sáp nhập vào binh đoàn được Quang Trung giao cho nhiệm vụ tiến về phía kinh đô, được lệnh đột kích ngay quân Trung Hoa, không phải chờ quân tiếp viện. Khi binh đoàn này vừa tới xứ [ Sơn] Nam sau khi đi qua Thanh Hoá, thì binh lính Tây Sơn đã tràn ra ở chung quanh vùng tôi ở như một lũ chó săn háu đói.
Ngày 24, chúng bắt tôi phải bỏ nơi ở của tôi đi sang làng khác giữa ban trưa nóng như đổ lửa. Nhưng vài tên cướp đó ngày đó lại đi theo tôi, vì thế tôi lại phải đánh lừa chúng đi ẩn trốn tại một nơi tương đối an ninh hơn, trọn cả đêm. Ngày hôm sau là ngày thánh Paul cải giáo và là ngày Chủ nhật thứ 3 sau lễ cứu Chúa hiển hiện, ngoài sự đau đớn không được tổ chức và dự thánh lễ, tôi còn nhận được tin địch vào nhà tôi [mà tôi mới bỏ ngày hôm trước] và chiếm cứ nó. Chúng còn cướp phá các nhà tư nhân nào có đồ vật khả dĩ chúng đem theo được, lục lọi khắp nơi và đào đất tìm gạo hay tiền bạc mà dân cư kiếm cách giấu không để lọt vào tay chúng. Vùng này có 9, 10 làng và tất cả các làng đều bị những tên cường đạo tràn-ngập cùng một lúc. Vài làng bị hoàn toàn phá hủy đến nỗi dân cư phải lâm vào cảnh đi ăn xin. Người ta phải bất-lực những trước cảnh bần cùng và chết đói gây bởi quân Tây Sơn vì tại khắp vùng không ai có thể làm phúc giúp đỡ xuể cho hàng ngàn người bất hạnh này. Quân Tây Sơn truy sát và chúng giết ngay ai phản kháng hay không chịu nộp tiền bạc, đồ quý. Bản thân tôi [tác giả] cũng phải lang thang khắp nơi, trên trời rất nắng nóng, còn đôi lúc lại phải băng qua ruộng nước, các bờ bụi, tôi cũng ở với đủ hạng người, phần đông theo tà giáo, vì quân địch đang lùng bắt.

[Chú thích của tác giả: Mấy giáo dân Bắc Hà là thuộc hạ của quan Đại Tư mã [Ngô Văn Sở] mà tôi nhắc tới ở trên, đã quả quyết với tôi rằng Tiếm vương trừng phạt vị quan này về tội hoảng sợ bằng cách trừ ông một tháng lương thực và cấm ông không được đụng [ chia sẻ, lấy thêm] với thực phẩm của binh lính. Ngoài ra tôi còn nhớ rằng:

1. Quang Trung có tới đại bản doanh của ông [Quang Trung] tại Vân Sang, [một địa danh gần núi Tam Điệp] và mời các quan võ cao cấp dự tiệc, nhân đó ông bắt Đại Tư mã quỳ xuống cách xa ông trong khi các quan khác ăn uống và dùng lời lẽ gay gắt, dữ dội nhất quở trách về tính nhút-nhát của ông này.

2. Ít lâu sau, muốn làm ông [Đại Tư mã] phải kinh-hồn, Quang Trung cho xử chém viên trấn thủ Than Hoa [Trấn thủ Thanh Hóa, không rõ viên tướng nào] và một đại thần khác bị khép tội quấy nhiễu đàn áp dân chúng trước mặt ông.

3. Quang Trung bắt ông [Đại Tư mã] lại ra chỉ huy quân đội.

4. Quang Trung bãi chức Tổng Nguyên soái của ông [Tư lệnh quân đội tại Bắc Hà hồi trước].

Ngày 26 hay 27 tháng 1 [1789], Hoàng đế Quang Trung đi qua xứ [Sơn] Nam và trực chỉ kinh đô. Ngày 28 ngài tới Kẻ Vôi hay Hà Koi [tức là Hà Hồi, huyện Thượng Phúc, Hà Đông], một thị trấn cách thủ đô có một ngày rưỡi thôi, và nghỉ tại đó. Người ta nói với tôi rằng, có một tướng Trung Hoa tên là Đô Khou Coung [không rõ là ai] đến gặp ngài tại đó để báo tin cho ngài biết là Hoàng đế Càn Long vừa gửi một đại binh tới tiếp viện cho Bắc Hà. Quang Trung giả vờ không tin điều đó nhưng ngài biết rằng ngài chỉ có hai con đường để chọn: một là phải ra qui hàng, hai là sửa soạn giao chiến vào ngày mùng 6 năm mới tức ngày 31 tháng 1 [ 1789].

Vài ngày trước đó, các tướng Trung Hoa, vì tự-phụ, cho công bố lại tất cả các khu phố trong kinh thành một bản cáo thị kêu gọi công chúng đến làm chứng và chứng kiến tại chỗ trận chiến sắp xảy ra. Chúng còn hứa sẽ bao vây và bắt trọn quân Tây Sơn và trao giải thưởng cho ai có thể khuyến-dụ Quang Trung đích-thân tấn công chúng tại thủ đô Bắc Hà vì như vậy sẽ tránh cho họ đỡ mất công đi tìm kiếm ngài. Mặc cho thái độ kiêu-căng ấy, lời thách của họ được chấp nhận và ngày tốt lành được ấn định bởi quân Trung Hoa mê tín, nhưng Quang Trung, người khôn-ngoan hơn đã ra tay trước ngày đó.

 

[doctor76]

Ngày 28 tháng 1 [1789], tướng Đại Tư mã tấn công liền mấy tiền đồn của Trung Hoa. Quân Trung Hoa bị đánh bất-ngờ và không kịp điều-động binh lính đi cứu-viện vì họ không đề phòng trước. Thực tế người ta thừa nhận rằng có một số lính Trung Hoa bỏ chạy hôm ấy nhưng hôm sau ngày 29 họ bình-tĩnh trở lại, quyết tâm đánh đuổi địch, giết và gây thương tích cho nhiều lính Tây Sơn và khá đông voi trận. Sự kiện này làm Quang Trung lo ngại. Ngày 30 tháng 1 [ 1789], Quang Trung rời Kẻ Vôi trên lưng voi và đến chung sức, khuyến-khích đội ngũ ông nhưng khi thấy họ chiến đấu không được hăng-hái lắm, ông liền bỏ voi và dùng ngựa. Theo lời đồn, ông cầm hai cái đoản đao [gươm] và thúc ngựa phi ngang dọc, vung gươm chém rơi đầu nhiều võ quan và binh lính Trung Hoa làm rất nhiều người chết về tay ông. Ông luôn hô xung phong và lúc nào cũng ở trận tuyến đầu. Lúc bấy giờ một số ít tàn quân Trung Hoa, bị rối-loạn hàng ngũ, lại bị dồn-ép và bị tấn-công cả bốn mặt, thấy hậu vệ đội Bắc Hà [quân nhà Lê của vua Chiêu Thống] nao-núng, chúng liền bỏ cuộc và chạy thẳng về kinh đô. Quang Trung dẫn quân Tây Sơn đuổi theo chúng sát gót, phá được một cửa thành và làm chủ tình thế. Theo bản trần thuật sát sự thật nhất, ít nhất là 1 phần 3 bị chết đuối khi chen nhau qua sông trên cái cầu phao [vì không chịu nỗi sức nặng của hàng ngàn người nên cái cầu này liền sụp xuống], 2 phần 3 còn lại bị dẫm [hay chém] nát hoặc bị bắt làm tù binh. Quân Tây Sơn thì cố giấu giếm tổn thất của họ. Ai cũng nói rằng ít nhất có 8.000 lính Tây Sơn bị giết trong số đó có một võ quan cao cấp [cũng là dũng sĩ của Quang Trung] tên là Đo Đoc Lân [ chắc chắn Đô đốc Lân này không phải Đô đốc Phan Văn Lân vì về sau vua Quang Trung ủy cho Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân coi việc binh ở Bắc Hà, Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích coi việc giao thiệp với Trung Hoa sau khi Vua đại phá được quân Thanh và trở về Nam].

 

[doctor76]

Không chậm trễ, Quang Trung sai tướng Tư Mã dẫn một phân đội kỵ binh đuổi theo tàn quân Trung Hoa. Tới một con sông tên là Soung Thoung [sông Thương, hay sông Nhật Đức, còn gọi là sông Nam Bình, sông Lạng Giang, sông Long Nhỡn, là một phụ lưu của sông Thái Bình, là một sông lớn ở vùng đất các tỉnh Lạng Sơn, Bắc Giang, Hải Dương], hai bên đánh nhau lần nữa và Tư Mã bị thua liên tiếp hai trận lại còn bị địch bắt sống. Nhưng theo một nguồn tin khác, ông đã rút lui sau khi bị thiệt-hại lớn. Những lời đồn về trận này xung khắc nhau nhiều quá, nên tôi không dám bảo-đảm bất cứ ngồn tin nào. Có một điều chắc chắn là khi cuộc giao chiến đẫm máu ở Hoàng thành chấm dứt [và từ ngày 30 tháng 1] có nhiều tin đồn rằng quân Thiên triều sắp trở lại. Nhưng tới hôm nay, ngày 30 tháng 3 [1789], người ta vẫn chưa thấy chúng đâu và có lẽ chẳng bao giờ người ta còn nhìn thấy chúng nữa. Dù sao chúng không thể nào mà trở sang ngay được. Hiện nay, dân Bắc Hà đều coi chúng là ngu xuẩn mặc dù họ có tin cậy chúng lúc ban đầu.

 

[doctor76]

Trong khi chờ đợi, Quang Trung để đề phòng một cuộc xâm lăng bất ngờ đã cho xây trong 3 ngày 3 đêm liền, chung quanh điện vua Chiêu Thống, một mô đất dày 20 piê [1pie = 0,324m] và cao 12 pie. Về việc này, ông La Mothe đã phải thốt lên rằng:

- Thật là hiếm những người đáng sợ và quỉ-quyệt như ông ta! Ông ta đã cho đem về Phú Xuân và về tân kinh đô của ông [ Quang Trung] bằng đường bộ chứ không phải bằng đường thuỷ [vì ông sợ tàu bè chất nặng quá có thể chìm xuống đáy biển hoặc gặp bão giữa đường] 2 đến 3.000 cỗ đại bác và súng thần công [ hỏa pháo], không biết bao nhiêu là súng trường và khí giới khác cùng với vô số tiền bạc và [đại khái] tất cả những vật liệu quý giá bắt được của quân Trung Hoa.

Đó, kết quả của cuộc chinh phạt ấy là như vậy, nó đem đến sự đau-đớn và nhục nhã cho quân Trung Hoa và lợi- lộc cùng vẻ-vang cho quân Tây Sơn.

Cuối cùng, Quang Trung, sau một thời gian lưu trú tại kinh đô Bắc Hà mà ông đã hoàn-toàn phá huỷ và biến thành trơ trọi, đã trở về Nam Hà thượng vào ngày 25 mang theo nhiều voi nhưng ít người. Phần lớn quân đội của ngài đã tử trận, một phần lớn hơn nữa đã chết vì bệnh dịch và số còn lại mệt mỏi quá không đủ sức mang theo vũ khí, nhiều người chỉ có thể lê lết nhờ một cái gậy thành ra họ bỏ xác dọc đường như rạ và tất cả đều nghĩ rằng không còn bao giờ thấy lại Phú Xuân nữa. Trước khi rời kinh thành Bắc Hà, Quang Trung có lập một hội đồng gồm vài vị quan có nhiệm vụ duy-trì mọi việc trong tình-trạng cũ [của ông để lại]. Các đội và các đồn vệ binh được đặt khắp nơi để mộ lính, thu thuế, [nộp bằng tiền, gạo hay bằng các thực phẩm khác], lập sổ điền địa ghi đầy đủ ruộng đất của các tư nhân mà chúng bắt nộp thuế theo ý chúng, và để duy-trì áp-lực trên dân chúng. Mục-đích của chuyến đi [vào Nam] này là gì? Có phải để đi đánh ông hoàng [Nguyễn Ánh] muốn cướp ngôi vua Nam Hà của ngài không? Chúng tôi chưa được biết rõ điều đó mặc dù có nhiều tin đồn được truyền đi về việc đó từ lâu nay.

 

[cagobiz]

Các bức thư là những trao đổi cá nhân giữa các giáo sĩ, hoặc các ghi chép cá nhân, được lưu trữ ở thư viện Vatican và văn khố hội Thừa Sai Paris.
Những thông-tin trong thư hoàn toàn mang cách đánh giá cá nhân, vì vậy, thông tin các cụ coi như tham khảo, để đọc và có một góc nhìn sâu hơn về 1 giai đoạn Lịch sử.
Do văn phong các giáo sĩ là văn phong ngôn ngữ nhà thờ, có thư bằng tiếng Pháp, Tây Ban Nha, Latin...nên khi dịch, em cố giữ lại văn phong gốc, nhưng sẽ có chú thích cho rõ.
Do trình độ ngoại ngữ tiếng Pháp, Tây Ban Nha và Latin rất ngu dốt, văn phong quê mùa, trình độ hạn chế, mong các cụ lượng thứ.

Bọn nó sẽ chụp mũ anh, là đưa góc nhìn của những kẻ mắt xanh mũi lõ, những kẻ theo chân pháp vào xâm lược nước ta đấy

 

[doctor76]

Thư của ông Sérard gửi ông Blandin.
Kẻ Đầm ngày 17 tháng 1 năm 1790
​

[ Kẻ Đầm, nay thuộc Xuân Thiên, Thọ Xuân]

…. Dịch hạch, chiến tranh, đói kém….
Có những làng mạc xưa nay đông dân cư bây giờ không còn ai, có cả hàng huyện nữa như vậy: Thạch-Liêm [ nay là Thanh Liêm, Nam Hà], Bình-Lục, Thiên-Bản [nay là Vụ Bản] bị tàn phá và Gia Viễn [nay thuộc Ninh Bình] ở xứ Thanh gần như không còn ai nữa.

 

[doctor76]

Bọn nó sẽ chụp mũ anh, là đưa góc nhìn của những kẻ mắt xanh mũi lõ, những kẻ theo chân pháp vào xâm lược nước ta đấy

Em chỉ dịch thôi cụ, cảm nhận ra sao là do người đọc mà.

 

[doctor76]

Thư của ông Eyot gửi ông Blandin, ngày 20 tháng 5 năm 1790
​

Ba [họa] tai ương: Đói kém, dịch hạch và chiến tranh, đã sát-hại nhiều người, người ta đồn rằng 'khí địch' [để nguyên văn, người dịch chưa rõ ý tác giả, hoặc tiếng Việt cổ thời ấy] hiện cai trị ở xứ Nghệ!
Xứ này đã bị tàn-phá nhiều. Biết bao người đã chết ở đó. Ngay đến cọp cũng ăn thịt mất 10 người trong 15 ngày, trong số đó có 1 nữ tu sĩ của chúng tôi.

.. Ông Letondal viết cho tôi rằng chúa Nguyễn [ Ánh] hiện ở Nam Hà. Người ta đồn rằng quân Bồ Đào Nha giúp ngài trọng cuộc viễn chinh của ngài...

 

[doctor76]

Thư của ông La Mothe gửi ông Letondal, ngày 28 tháng 5 năm 1790

​

Thật vậy, Đức Adran [ tức là Bá Đa Lộc] đã trở về giáo khu của ngài như ông đã viết cho tôi nhưng đường xá từ phố Nam Hà này sang phố Nam Hà kia bị ngăn chặn nghiêm ngặt đến nỗi bây giờ chúng tôi cũng còn chưa biết ...

Muốn cho tình hình được giải tỏa, phải có 1 cuộc cách mạng mới làm chấn động cả cõi An Nam, [ Nguyễn Ánh] đã cầu viện cả quân Bồ Đào Nha ở Ma Cao trợ giúp, nhưng tôi không dấu ông rằng nếu sự viện trợ quá ít hay kém cỏi mà chắc thế nào nó cũng vậy. [ Thì tôi] E rằng vua Nam Hà sẽ lại thất bại trước khí giới, kinh nghiệm và lòng quả cảm của Tiếm Vương [Nguyễn Huệ], tôi không nói đến Nhạc, người chiếm cứ miền Trung Nam Hà và hình như đã mất một phần đất chiếm lãnh của ông, mà tôi nói đến em ông ta, người đã khống chế được Bắc Hà và chiếm cứ một phần Nam Hà, nơi chúng tôi ngụ, giấp giới chỗ ở của Đức Véren và các giáo sĩ của chúng ta. Ông này [Nguyễn Huệ] còn ghê-gớm và khó diệt hơn ông kia nhiều.

Hiện ông chiếm cứ và đích thân cai trị vương quốc Nam Hà- Phú Xuân nhỏ bé của ông...

 

[doctor76]

Thư của ông La Mothe gửi ông Blandin, ngày 28 tháng 5 năm 1790

Tiếm Vương Quang Trung yên hưởng kết quả của sự tiếm ngôi [ nhà Lê], dầu lời đồn [ngược lại] ... ông vẫn đắm chìm trong niềm hoan-lạc và bình-thản tận hưởng cái kết quả của những chiến thắng của ông tại Phú Xuân, và như chúa Sơn Lâm, tuy ra vẻ nằm ngủ nhưng sẵn sàng vồ mồi nếu kẻ nào chọc tới nó.

Về phần dân Bắc Hà chúng tôi, chúng tôi chỉ có 1 cậu bé 6, 7 tuổi là con cả [Nguyễn Quang Thùy?] của Tiếm Vương, làm vua hay đúng hơn làm chúa, nhưng cậu bé đó có đại tướng và đại thần biết kiềm chế chúng tôi và bắt chúng tôi vâng lời.

[vua Chiêu Thống có yêu cầu lẩn tránh tại nhà dân công giáo của cha Thành ở xứ Đoài [ vùng Sơn Tây, Thạch Thất, Ba Vì, Đan Phượng], ông [ta]đã cải Đạo [sang Đạo Thiên chúa] chưa vậy?

 

[cagobiz]

E hóng

Chứ thấy N Ánh dù sao cũng là khái quốc công thần, nhà nguyễn cũng có công mở mang bờ cõi mà bị chửi ghê quá, nên cũng cố tìm hiểu xem tn

Cái "tội" lớn nhất của cụ Nguyễn Ánh là hợp tác với người phớp- bồ để xây dựng quân đội, nó như 1 hành động hợp tác với đế quốc, trong khi xxx sinh ra để đánh đổ đế quốc mang lại độc lập cho đất nước. Để nâng công trạng đánh đuổi đế quốc lên thì người ta phải dìm ông hợp tác với đế quốc xuống
Chứ công thống nhất đất nước của cụ Ánh lớn vô cùng, việc thống nhất đất nước giúp chấm dứt nội chiến từ thời trịnh nguyễn trên đất nước ta, giúp non sông về 1 mối