[Funland] Dịch tài liệu cổ: Thư, Nhật ký các giáo sĩ viết về nhàTây Sơn, nhà Lê, chúa Trịnh và Nguyễn Ánh.

[doctor76]

Nỗi sợ hãi​

[ Nhật ký của ông Savary]

Ngày 25 tháng 4 năm 1766.

Cơn bão đi qua đã tan vào tỉnh của tôi, nơi đang có chiến tranh, đến nỗi vào đầu Mùa Chay, tôi thấy mình ở giữa hai đội quân, khiến tôi phải thay đổi địa điểm. Các nữ tu của chúng tôi thấy kinh hoàng về đội quân sắp gặp, kẻ thù bắt đầu đốt cháy một số ngôi làng, và nghỉ qua đêm trong cộng đồng của họ và ở các làng lân cận, [người dân] chạy trốn vào rừng và núi, và một số người trong số họ đã qua đêm ở đó, và không xuất hiện cho đến khi quân đội hành quân.

 

[doctor76]

Thư của Giám mục de Gabale​

Ngày 7 tháng 9 năm 1773

Nhà vua [thực ra là Trịnh Sâm] nổi cơn thịnh-nộ, ra lệnh bắt tất cả các nhà truyền giáo châu Âu và Bắc Hà, và muốn tất cả họ bị xử tử và các nhà thờ bị phá bỏ trong vòng hai tháng. Sau đó, niềm vui không còn, lòng dũng cảm giảm sút, nỗi sợ hãi xâm chiếm mọi tâm trí, chúng tôi chỉ nói đến những cái đầu bị chặt đứt. Các nhà truyền giáo phải chạy trốn, các nữ tu Mến Thánh Giá đau khổ vô cùng, không còn ai hướng dẫn… Chúng tôi không còn nhà thờ, các trường học của chúng tôi cũng vậy.
Tất cả bị phá hủy, chúng tôi gần như mất hết đồ đạc, sách vở, nhà nguyện, v.v. Chúng tôi choáng ngợp, hãy cầu nguyện cho chúng tôi!

[Đây là nói đến việc cấm Đạo của chúa Trịnh Sâm, thực tế, trước năm ra sắc lệnh 1773, chúa Tịnh Sâm đã tiếp tục bắt đạo theo các vị tiền bối của ông. Bằng chứng, cha Giaxintô Castanêđa tên Việt là Gia, cha Vinhsơn Lê Quang Liêm đã bị bắt và bị xử tử ngày 07.11. 1773.Có lẽ chúa Trịnh Sâm tức giận về cuộc tranh luận theo lời yêu cầu của bà Thượng Trâm, mẹ của hoàng tử Sáu, chú của chúa Trịnh Sâm, giữa hai cha Gia và Liêm với một nhà sư và một thày đồ nho. Cuộc tranh luận tay tư này sau thành tập sách ‘Hội Đồng Tứ Giáo Danh Sư’. Khi sắc lệnh được công bố, các quan chia thành hai phe: Phe quan già cho rằng bắt đạo chỉ mở cơ hội rối loạn và cướp bóc thêm, phe quan trẻ bao dung, cho tự do tôn giáo. Nhiều quan quân và lương dân thừa cơ hội để làm tiền. Ở Nghệ An, một linh mục và hai thầy giảng bị bắt và phải nộp 800 quan tiền để được trả tự do. Nhiều tu viện Mến Thánh Giá bị phá và bị giải tán, 42 giáo dân bị bắt và bị khắc chữ ‘Học Hoa Lang Đạo’ trên má. Năm 1777, thầy Đaminh Thu, 30 tuổi, bị bắt và bị xử trảm tại kinh đô.

Năm 1782 chúa Trịnh Sâm chết và loạn Kiêu Binh phá tan sự nghiệp của dòng họ Trịnh.

Nội dung sắc lệnh:

“Hội đồng tòa án công bố sắc lệnh của hoàng thượng cho các quan khắp nơi trong nước được biết để tuân hành. Khắp nơi tà đạo dùng lời nói lừa gạt nghịch lại với luật lệ và thói tục quốc gia nên cần phải nghiêm cấm. Tà đạo ấy là đạo Hoa Lang, giảng dạy những điều kỳ quặc và nói về các tật xấu cũng như các nhân đức làm cho người nghe cảm động vì những lời nói dối trá ấy. Những người theo tà đạo, không những hủy hoại luật lệ mà còn xúc phạm đến cả đạo lý quốc gia nữa. Từ lâu đời đã có nhiều sắc lệnh cấm đạo này. Các sắc lệnh đã truyền cho các quan trấn phải hết lòng bắt bớ các người tin theo. Không những các người mê muội tin theo mà mỗi ngày con số các tín hữu còn tăng thêm khắp mọi miền, che giấu cho nhau. Chắc chắn rằng đạo đó là một lừa dối, không thể để cho tiếp tục bành trướng thêm. Vậy các quan phải tuân theo lệnh hoàng thượng, chấn chỉnh tục lệ quốc gia và loại trừ các thói xấu. Do đó hoàng thượng ra lệnh cấm đạo này vì đó là tà đạo. Các người đã trót theo thì phải sửa lầm lỗi, mang nộp các sách đạo và thiêu hủy hoàn toàn. Các nhà hội họp và nhà thừa sai phải phá hủy. Ai bắt gặp đạo trưởng ở đâu đều được quyền bắt giữ và giao cho quan trấn tại kinh đô hoặc giao cho quan sở tại. Sau khi hội đồng tòa án xem xét tội phạm sẽ ra án. Hạn cho hai tháng để các người học đạo được thay đổi việc học. Tại các trường bất cứ ở đâu, phải nghiêm cấm việc giảng dạy đạo nói trên. Sau thời hạn hai tháng còn bắt gặp thừa sai hoặc người dạy đạo trong bất cứ nơi nào, cả những người nghe theo hay thực hành đạo, các quan sở tại và mọi người biết phải tố cáo với quan trấn thủ. Quan trấn thủ sẽ sai lính đến bắt các người đứng đầu cũng như các tín đồ để giao nộp cho tòa xét xử xứng tội phạm. Nếu quan hay xã trưởng để cho thày đạo giảng dạy trong lãnh thổ của mình mà không tố giác sẽ bị bắt giam. Người nào tố cáo sẽ được trọng thưởng. Nếu làng xã nào không ngăn cấm hoặc tố cáo hoặc có người khác tố cáo đúng sự thật thì người tố cáo được thưởng và miễn tạp dịch ba đời, làng xã bị tố cáo sẽ bị nộp thuế gấp mười lần. Nếu người tố cáo thuộc làng khác thì làng ấy được giảm thuế. Đó là cách phải đối phó với đạo Hoa Lang để uốn nắn lòng người”.

Ngày 28 tháng 09 năm Cảnh Hưng thứ 4 (ngày 14 tháng 11 năm 1773)]

 

[doctor76]

Một sắc lệnh của nhà vua​

[ thư ông Serard gửi ông Mathon, năm 1774]

Sau đó, nhà vua [Trịnh Sâm] ban hành một sắc lệnh ra lệnh phá bỏ các nhà thờ, bắt giữ những nhà truyền giáo với lời hứa thưởng cho những kẻ bắt bớ hoặc tố cáo. Từ đó, thưa ngài, có bao nhiêu nhà thờ bị lật đổ, bao nhiêu dinh thự của các linh mục, bao nhiêu ngôi nhà các nữ tu bị phá hủy, các ngôi làng bị đốt cháy bởi một đám đông những người tham tiền hơn là kẻ thù của tôn giáo.

 

[doctor76]

Thư gửi Giám mục Reydellet tại Chủng viện Paris​

Ngày 11 tháng 7 năm 1774.

Nỗi kinh hoàng trở nên phổ biến, chúng tôi chỉ nói đến sự mất mát tài sản, những cái đầu bị chặt và cái chết. Các nhà truyền giáo chạy trốn, họ lẩn trốn; nhưng họ hầu như không tìm được nơi nương tựa. Nỗi sợ hãi lớn đến nỗi chúng tôi không còn dám nhận họ nữa. Các giáo lý viên và các nhà truyền giáo cũng ở trong hoàn cảnh tương tự. Các nữ tu Mến Thánh Giá trong những thời điểm nguy cấp này tìm thấy đủ loại Thánh Giá, và nhiều hơn họ có thể chịu đựng được.
Các nhà thờ đều bị đánh sập. Những lời cầu nguyện không còn được vang lên. Nói chung, không có hội đồng từ đó trở đi, không có hướng dẫn. Đâu đâu cũng là một sự im lặng u ám, đâu đâu cũng là một cuộc đời đáng buồn, người chết vui, người tử vì đạo vui, người sống khốn khổ.

 

[doctor76]

Thư của giám mục Reydellet gửi giám mục Davoust​

Ngày 2 tháng 6 năm 1776.

Chúng tôi không còn chủng viện hay trường cao đẳng, nhà cửa hay nơi cư trú… Hầu hết chủng sinh của chúng tôi đã về ở nhà của họ, và đã bỏ rơi chúng tôi. Trong số các linh mục người Việt, điều tương tự cũng xảy ra. Nhà của các nữ tu chúng tôi hầu hết đều bị phá bỏ, người nhỏ tuổi nhất đã về với cha mẹ, những người lớn tuổi khác thì rải rác đây đó.

 

[doctor76]

Một cựu nữ tu tên Do​

Thư của ông Thiebaud gửi ông X…...

Kẻ Đen, ngày 23 tháng 2 năm 1784.

Tôi nhắc lại ở đây là chị Na, Anna, Coù Tròn [cô Tròn], đã chết. Văn Vinh [ở] Trang Nứa [ nay là xã Hưng Yên Bắc, Hưng Nguyên, Nghệ An] bỏ nhà đi; và hôm nay tôi được biết rằng anh ấy sẽ lấy một cựu nữ tu tên là Do; người ở trên Bên Mơ, Thượng Phúc [nay thuộc Nam Đàn]. Đã nộp Cheo. Anh ấy ở trên lạng. Tôi hy vọng rằng Chúa sẽ truyền cảm hứng cho ông về kế hoạch hợp nhất một vài nhà chị em với những người khác, và Đức Ông sẽ hành động trong việc này một cách hiệu quả và không chậm trễ nhiều. Tôi đang nói về những người của Xứ Nghệ.

 

[doctor76]

Một người quản voi

Thư ông Le Breton gửi đến ông Blandin​

Xứ Nghệ, ngày 6 tháng 6 năm 1785.

[…] Cô gái này xuất thân từ một gia đình nghèo khó và không có gì trên đời xứng đáng để có được mọi thứ mà cô ấy theo đuổi. Ngoài ra, người ngoại đạo này là người nước ngoài, anh ta là một con [người] voi quản voi đang đóng quân ở đó và chưa bao giờ có bất kỳ quen biết cụ thể nào với cô ấy. Trong nhiều tháng, cô đã đi tu ở Kẻ Nguồi để tránh bị truy tố. Anh tìm mọi cách để đưa cô về thông qua mấy người hàng xóm [ nhưng anh ta thật] ngu ngốc [khi hàng xóm] nói dối các nữ tu. Tất cả những điều này chỉ có thể đến từ con quỷ bỏ lỡ con mồi từng thuộc về mình. Tôi thuật lại những đặc điểm khác nhau này cho ông khi tôi nhớ lại chúng để ôngcó thể sử dụng thúc giục những người có lòng bác ái cầu nguyện cho những Cơ đốc nhân đáng thương của chúng ta, nhiều người trong số họ đang gặp nhiều nguy hiểm và rất không có sự giúp đỡ về tâm hồn.

[ Ý thư nói là 1 người con gái Xứ Nghệ đem lòng yêu 1 lính Tây Sơn, sợ bị quân Trịnh bắt, cô đi tu, người lính Tây Sơn muốn cứu cô bèn nhờ mấy người hàng xóm, nhưng những người hàng xóm lại đem cô gái nộp cho quân Trịnh lĩnh thưởng

 

[doctor76]

Tường trình của Giám mục Ceram

[NMO: Tin tức từ các Phái bộ Truyền giáo Phương Đông, nhận được tại Chủng viện Truyền gíao nước ngoài ở Paris, năm 1785 và 1786, Amsterdam, 1787 và 1785-1786, Amsterdam, 1787, p. 140]​

Vào ngày 17 tháng 4 năm 1785, tôi được xác nhận với một tin quan trọng về cái chết bi thảm của một tên cướp nổi tiếng, kẻ thù của những người theo đạo Cơ đốc, những tin đồn đã lan truyền vài ngày trước đó mà tôi không dám tin. Chỉ riêng danh tiếng của kẻ xấu xa này đã gây hại cho tôn giáo nhiều hơn 50 sắc lệnh chống lại nó có thể đã gây ra. Trong cuộc đàn áp vừa qua, hắn đã đệ trình lên triều đình một bản báo cáo chi tiết về nơi ở của chúng tôi và nhiều ngôi nhà khác nhau, cũng như của các nữ tu Mến Thánh Giá, với đầy đủ tên và mô tả, cả Giám mục Gabale, và một số linh mục và người trong gia đình giám mục; và chính theo những chỉ dẫn và thông tin này, binh lính của thống đốc đã mang vũ khí, đồ phóng hỏa và tàn phá khắp nơi. Người đàn ông bất hạnh này, bị tấn công và bị kết án vì đã phạm một số tội ác của triều đình, chẳng hạn như làm tiền giả, làm giả thư hoặc sắc lệnh của nhà vua và gây rối trong dân chúng, đã bị kết án tử hình cách đây không lâu.

[ Ông ta chống lại triều đình] mấy năm mà không bị bắt, thấy ông liên tục thay đổi chỗ ở để thoát khỏi các cuộc tấn công đang chờ đợi mình: nhưng phương cách nào để thoát khỏi công lý thiêng liêng? [ người dịch tạm thời chưa xác định được đây là nhân vật nào]

 

[doctor76]

Thư ông Leroy gửi ông Blandin​

Bắc Hà, tháng 7 năm 1785.

Mùa Chay năm nay, Chúa gọi một nữ ni cô trẻ, khoảng 30 tuổi, đã sống từ năm 12 tuổi trong một tịnh viện của các nữ tu. Có 36 cô gái trong tịnh viện này được nuôi dưỡng bằng chi phí của nhà vua. Cuộc sống của họ là mộc mạc và thanh đạm nhất; cả đời họ không ăn thịt, cá, hay bất cứ thứ gì có sự sống; họ chỉ sống bằng rau và trái cây; khi ốm đau, bề trên cho phép dùng một ít cá nhỏ ướp hoặc muối. Họ chia làm hai hoặc nhiều lần một ngày, khi ngồi, cầu nguyện thần tượng [Phật] của họ; họ đọc [ Kinh] và lần một loại tràng hạt, các hạt rất lớn và họ đeo trên cổ áo như một chiếc vòng cổ. Họ ăn mặc như đàn ông và sống trong cô độc, không cho đàn ông vào nhà, ít nhất đó là những gì chúng tôi tin tưởng ở đây; họ học chữ, để nghe những cuốn sách nói về thần tượng của họ. Tôi hỏi hy vọng của những cô gái đáng thương này là gì khi sống một cuộc sống bị hành xác như vậy? Tôi được cho biết rằng một trong những giáo điều của giáo phái họ là những người kiêng máu động vật, kiêng ăn thịt, rời bỏ thế giới để sống trong cô tịch, và áp dụng bản thân vào việc hành xác và sửa chữa lỗi lầm của họ trở thành, sau cái chết của họ để trở thành các vị thần; bao nhiêu là hành xác lãng phí!

Nữ tu sĩ, người mà tôi đang nói với ông, đã đến vào năm 1785 này để gặp cha mẹ của cô ấy, những người sống trong một ngôi làng nơi có một số người theo đạo Thiên chúa. Em gái của cô, lại là người mới theo đạo Cơ đốc và chưa được rửa tội, thường nói với cô về Chúa, nhưng không thành công; cô ấy không muốn nghe về tôn giáo nào khác. [Thư nói về một nữ ni cô hoặc nhà sư đang tu trong một ngôi tịnh viện ở Kinh thành Thăng Long, cô về quê thăm bố mẹ và anh chị em ở Nam Hà, mặc dù cả gia đình cô theo Công giáo, nhưng cô lại nhất quyết theo Phật].

 

[doctor76]

Nạn đói năm 1786

Nhật ký năm 1786 của Giám mục Davoust​

Ngay khi tôi thấy trước những tai họa về nạn đói mà chúng tôi sắp bị đe dọa, tôi đã lập tức gửi hai mệnh lệnh hoặc thư luân chuyển tới tất cả các linh mục phụ trách các khu vực của chúng tôi, khuyến khích họ, cũng như tất cả các nhà của các nữ tu Dòng Mến Thánh Giá, và thậm chí cả Nhà thờ trung thành tận dụng cơ hội để rửa tội cho tất cả trẻ em của những kẻ ngoại đạo mà họ có thể gặp, những người chưa đến tuổi biết lý trí, và những người mà họ cho là không thể thoát khỏi cái chết. [Thư nói về nạn đói khủng khiếp năm 1786]

 

[doctor76]

Những tên trộm

Thư của ông La Mothe gửi ông Descouvrières​

Ngày 9 tháng 6 năm 1786.

Những tên trộm đi theo đoàn hàng trăm người được trang bị giáo và đuốc, không sợ nhận cái chết hơn là đói. Chỉ cần có một vài đấu gạo ở nhà là sẽ trở thành đối tượng cho cơn thịnh nộ muốn cướp bóc của họ. Hãy phán xét xem chúng ta gặp phải những khủng hoảng như thế nào với rất nhiều ngôi nhà của các linh mục và nữ tu, mà không kể những người của chúng ta, có những người cố tình bị bắt khi bán gạo cho chúng ta.

[ Thư nói về nạn đói và cướp bóc vì đói, cướp vài đấu gạo và cướp cả những người bán gạo cho các giáo sĩ và nữ tu]

 

[doctor76]

Những người lao động nghèo

Thư của ông La Mothe gửi ôngDescouvrières​

Ngày 18 tháng 6 năm 1786.

Thưa ông và đồng nghiệp rất thân mến, Có rất nhiều công việc ở khu vực tôi đang ở, nơi ông Leroy từng ở. Nó được tạo thành từ hai quận, nơi có hai linh mục Bắc Hà không phải là người Latinh [các linh mục không phải là người Latinh được gọi là những người chỉ biết đọc tiếng Latinh, mà không biết giải thích nó như thế nào], khoảng 16.000 Kitô hữu, khoảng 40 nhà thờ, bốn nhà của Chúa [người ta gọi nhà Chúa là nhà của những người gắn bó với sứ mệnh, dưới quyền của một linh mục hoặc một cựu giáo lý viên], 5 nhà của các nữ tu, chưa kể đến 100.000 , hoặc có lẽ 200.000 người ngoại giáo tạo thành toàn bộ dân số của lãnh thổ được giao phó cho tôi.

Đó là phải trợ giúp rất nhiều đối với một người lao động nghèo như ông biết tôi. Đối với tôi, gánh nặng dường như nặng hơn một chút so với chức vụ phó xứ mà tôi đã có ở Pháp; nhưng chúng ta càng có nhiều công việc, càng nhiều việc phải làm để cứu giúp những người dân nghèo. [ Thư nói về việc giáo sĩ La Mothe băn khoăn không biết mình có đủ sức và tiền bạc để giúp người nghèo trong nạn đói không?]

 

[doctor76]

Một vị Thượng tọa 93 tuổi

Thư của ông Le Breton gửi ông Blandin​

Ngày 25 tháng 6 năm 1786.

Ở làng [Mĩ Dụ] này có một ni viện mà sư cô hiện nay đã 93 tuổi và là một phụ nữ đức hạnh hiếm có. Tôi rất tin tưởng vào những lời cầu nguyện của bà ấy cho sự thành công của nhiệm vụ này. [Các giáo sĩ kết hợp với các nhà sư cùng cứu đói] [ nay là Giáo xứ Mỹ Dụ, thuộc giáo phận Vinh, Nghệ An]

 

[Tommytep]

em chấm thêm thớt này nữa ạ. tìm hiểu về lịch sử thấy cuốn quá.

 

[TUCSON9389]

Oai, dài quá em đọc mệt
nhưng e thấy hiện tại lịch sử chính thống nhà nước ghi sai lêhcj về vua Gia long quá. ko hiểu khi nào Ngài được đính chính.
liệu có tbt nào nhà mình dám làm điều này.

 

[Xe nội lước]

Thư của ông Eyot gửi ông Blandin, ngày 20 tháng 5 năm 1790
​

Ba [họa] tai ương: Đói kém, dịch hạch và chiến tranh, đã sát-hại nhiều người, người ta đồn rằng 'khí địch' [để nguyên văn, người dịch chưa rõ ý tác giả, hoặc tiếng Việt cổ thời ấy] hiện cai trị ở xứ Nghệ!
Xứ này đã bị tàn-phá nhiều. Biết bao người đã chết ở đó. Ngay đến cọp cũng ăn thịt mất 10 người trong 15 ngày, trong số đó có 1 nữ tu sĩ của chúng tôi.

.. Ông Letondal viết cho tôi rằng chúa Nguyễn [ Ánh] hiện ở Nam Hà. Người ta đồn rằng quân Bồ Đào Nha giúp ngài trọng cuộc viễn chinh của ngài...

Hóa ra ở VN cũng từng có dịch hạch a cụ.
Đọc đến đây em mới thấy trong ghi chép này. vua Quang Trung quả thật võ tài ghê gớm. Sức khỏe tuyệt vời và tính chăm chỉ mau lẹ quyền biến phi thường. Đi theo ông mà đến voi ngựa còn ngã..dùng người thì không kể xuất thân cũng là ít có , nhất lại là thời pk.
Nhưng cũng phải nói quân ông đến đâu là tiêu điều đến đó, lòng dân không ưa. Kỷ luật thời chiến của ông tàn khốc ngay cả trong quân ( chi tiết cho phép tử hình sĩ quan , hoặc trừng phạt đại tư mã ). Chính sách yên dân lý thuyết 1 đằng nhưng hành vi 1 nẻo, Chính ông là tấm gương cho tướng sĩ như vậy ( tra tấn đánh chết vc đồng hao để lấy của sau khi lừa ông này ).
Cũng hiếm người như ông. Đánh cả anh ruột , truy sát giòng tộc chúa Nguyễn, ..giết cả người nhà vợ cũng là hoàng tộc nhà vua, đánh cả xiêm lẫn tàu.. đánh đâu xong là bỏ mặc đội quân lẫn cả phế binh mặc cho tự sống tự kiếm lê lết kể cả làm cướp bóc..đến đâu lại tuyển ép lính từ trẻ tới già, vơ vét mọi nguồn lực địa phương.. thứ ông không bỏ là của cải , tàu thuyền và chiến cụ..
Xưa em xem " diễn chèo " thì hoàng đế QT ra bắc, dân Thăng Long hân hoan đón chào, các làng tấp nập trợ chiến cho quân đội nhà vua. Phá xong quân Thanh nhân dân,bô lão, cụ đồ..vv gói bánh trưng , chở gạo thịt cành đào hoan hỉ đổ ra đường đón chào quân chiến thắng..hoàng đế còn cho ngựa trạm mang về Phú Xuân tặng vợ ( bà Ngọc Hân ) 1 cành đào tươi thắm báo tin đại thắng. Đọc đây thì thấy dân vừa ghét vừa sợ.. còn có chi tiết đối xử khiến mẹ vợ phải chạy chốn con rể vì sợ .. vợ vốn là công chúa cũng bị nọc ra đánh 20 roi..
Hay do hoàn cảnh ls nó vậy nên cụ Nguyễn Huệ không thể có cách nào khác.
Lại nhìn việc ông đón nhận bs Tây, hiểu về tầm quan trọng của khoa học và thương mại phương tây , không nghe xúi bẩy đàn áp tôn giáo, muốn mở cửa làm mạnh việc thương mại ngoại thương, sử dụng hải quân năng động , đa nhiệm và xem trọng hỏa lực pháo binh hiện đại rộng rãi, xd quân đội dạng lính thủy đánh bộ , lợi dụng thời tiết và khai thác tâm lý u mê sự khiếp vía của đối thủ 1 cách tuyệt vời thì phải quá thừa nhận sự dũng mãnh và học thức tân tiến của ông.
Ái chà . Sử và Xử loằng ngoằng quá cụ ạ.

 

[doctor76]

Hóa ra ở VN cũng từng có dịch hạch a cụ.
Đọc đến đây em mới thấy trong ghi chép này. vua Quang Trung quả thật võ tài ghê gớm. Sức khỏe tuyệt vời và tính chăm chỉ mau lẹ quyền biến phi thường. Đi theo ông mà đến voi ngựa còn ngã..dùng người thì không kể xuất thân cũng là ít có , nhất lại là thời pk.
Nhưng cũng phải nói quân ông đến đâu là tiêu điều đến đó, lòng dân không ưa. Kỷ luật thời chiến của ông tàn khốc ngay cả trong quân ( chi tiết cho phép tử hình sĩ quan , hoặc trừng phạt đại tư mã ). Chính sách yên dân lý thuyết 1 đằng nhưng hành vi 1 nẻo, Chính ông là tấm gương cho tướng sĩ như vậy ( tra tấn đánh chết vc đồng hao để lấy của sau khi lừa ông này ).
Cũng hiếm người như ông. Đánh cả anh ruột , truy sát giòng tộc chúa Nguyễn, ..giết cả người nhà vợ cũng là hoàng tộc nhà vua, đánh cả xiêm lẫn tàu.. đánh đâu xong là bỏ mặc đội quân lẫn cả phế binh mặc cho tự sống tự kiếm lê lết kể cả làm cướp bóc..đến đâu lại tuyển ép lính từ trẻ tới già, vơ vét mọi nguồn lực địa phương.. thứ ông không bỏ là của cải , tàu thuyền và chiến cụ..
Xưa em xem " diễn chèo " thì hoàng đế QT ra bắc, dân Thăng Long hân hoan đón chào, các làng tấp nập trợ chiến cho quân đội nhà vua. Phá xong quân Thanh nhân dân,bô lão, cụ đồ..vv gói bánh trưng , chở gạo thịt cành đào hoan hỉ đổ ra đường đón chào quân chiến thắng..hoàng đế còn cho ngựa trạm mang về Phú Xuân tặng vợ ( bà Ngọc Hân ) 1 cành đào tươi thắm báo tin đại thắng. Đọc đây thì thấy dân vừa ghét vừa sợ.. còn có chi tiết đối xử khiến mẹ vợ phải chạy chốn con rể vì sợ .. vợ vốn là công chúa cũng bị nọc ra đánh 20 roi..
Hay do hoàn cảnh ls nó vậy nên cụ Nguyễn Huệ không thể có cách nào khác.
Lại nhìn việc ông đón nhận bs Tây, hiểu về tầm quan trọng của khoa học và thương mại phương tây , không nghe xúi bẩy đàn áp tôn giáo, muốn mở cửa làm mạnh việc thương mại ngoại thương, sử dụng hải quân năng động , đa nhiệm và xem trọng hỏa lực pháo binh hiện đại rộng rãi, xd quân đội dạng lính thủy đánh bộ , lợi dụng thời tiết và khai thác tâm lý u mê sự khiếp vía của đối thủ 1 cách tuyệt vời thì phải quá thừa nhận sự dũng mãnh và học thức tân tiến của ông.
Ái chà . Sử và Xử loằng ngoằng quá cụ ạ.

Thế mới là con người thật, có mặt hạn chế,có mặt tài năng, có khiếm khuyết cụ ạ.
Như Tào Tháo vậy, tàn ác, tài năng, thủ đoạn, vĩ nhân,.... Dù khen chê thế nào thì ông ta vẫn được người đời sau đánh giá cao.