Thư của ông Boisserand, ngày 11 tháng 8 năm 1789
[Thư này thuật lại cuộc thảo-luận diễn ra giữa Nguyễn Ánh và Bá Đa Lộc về việc thờ-cúng tổ tiên].
[Giáo sĩ Boisserand, Barthélémy-Bernard, quê ở Chalon-sur-Saône, học đại học Sorbonně, đến Đàng Trong ngày 6 tháng 11 năm 1787, qua đời ngày 13 tháng 11 năm 1797]
Đây là câu trả lời của Nhà vua [Nguyễn Ánh]:
- Thật tốt nếu ước rằng cách [ thờ-cúng kiểu mới] này có thể được dung hòa với Cơ đốc giáo; vì theo cách nhìn của tôi, không có trở ngại thực sự nào khác có thể ngăn-cản toàn bộ [thần dân] vương quốc của tôi trở thành Cơ đốc nhân. Tôi cũng có lúc tin vào ma thuật và chiêm tinh.
Tôi coi việc thờ cúng thần tượng là sai lầm và mê tín, và nếu tôi ủng hộ các nhà sư [tức là Phật Giáo], thì đó là để không làm cho người dân của tôi cay đắng [là tôi quá ưu ái Thiên Chúa giáo]. Chế độ một vợ một chồng cũng không phải là một nguyên tắc mà chúng ta thấy khó thuyết phục người dân. Nhưng tôi đánh giá cao sự hiếu kính cha mẹ, mà, theo cách tôi đã giải thích cho ông, điều đó đối với tôi không có vẻ gì là nực cười: nó là nền tảng giáo dục của chúng tôi; nó truyền cảm hứng cho trẻ em, từ độ tuổi non nớt nhất, lòng hiếu thảo, và trao cho cha mẹ quyền hạn mà nếu không có chúng, họ không thể ngăn ngừa nhiều việc hỗn loạn trong nội bộ gia đình. Sự kính trọng cha mẹ trở nên phổ biến, lan rộng, bén rễ; tuy nhiên, giống như ông, tôi muốn nó dựa trên sự thật và loại bỏ mọi sai sót. Sau đó, nếu tôi tuyên bố cảm xúc của mình về chủ đề này với tất cả các thần dân của tôi, và cho họ biết rằng nghi lễ này chỉ nên được thực hiện cho các mục đích dân sự thuần túy, rằng tất cả các niềm tin khác về chủ đề này chỉ đến từ một quan niệm dân gian phổ biến và sai lầm, v.v., liệu hành vi này của tôi có thể bào chữa cho những người theo đạo Cơ đốc và cho phép họ tuân theo phong tục này không? Tôi vẫn đồng ý thay đổi các nghi lễ khác nhau mà ông coi là mê tín; nhưng nếu tôi loại bỏ tất cả chúng, tôi sẽ làm tăng thêm sự nghi ngờ rằng các thần dân của tôi về cách suy nghĩ của tôi; và có lẽ nếu họ tin rằng tôi đã thay đổi tôn giáo của mình, họ sẽ ít gắn bó với tôi hơn.
Hãy chú ý đến điều này, và cho phép các Cơ đốc nhân liên hệ gần hơn một chút với phần còn lại của các thần dân của tôi. Hành vi này, rất được mong muốn ở các cá nhân, trở nên cần thiết ở những người chiếm một số vị trí đáng kể trong tri đình. Trên thực tế, ông thấy rằng vào những thời điểm khác nhau trong năm, nghi thức của triều đình cũng quy định một số nghi lễ này, và bản thân tôi có nghĩa vụ phải xuất hiện ở đó cùng với tất cả các chỉ huy của mình. Nếu phần lớn trong số họ theo tôn giáo, không thể làm như họ trong hoàn cảnh mà tôi thấy mình, thì tôi sẽ buộc phải thực hiện những nghi lễ này gần như một mình, và do đó làm mất đi sự uy nghiêm của ngai vàng. Ngược lại, nếu ông có thể cùng với tôi giải thích cho các thần dân của tôi điều mà hầu hết những người nhạy cảm nhất đều đã tin, các chỉ huy người Cơ đốc giáo có thể giống như những người khác đi cùng tôi và bày tỏ lòng tôn kính tương tự với tổ tiên, thì điều đó sẽ không thì sẽ không còn bất kỳ lý do nào để ngăn cản họ rời xa những vị trí hàng đầu trong đất nước.
Cuộc trò chuyện dừng lại ở đó. Giám mục Bá Đa Lộc lẽ ra đã kể cho ông tất cả những chi tiết này, nếu ông ấy không bị cản trở bởi một sự bất tiện xảy đến với ông ấy và bởi chuyến đi vội vã đến Macao. . .
[Bức thư này gây tò mò, ở chỗ nó mang lại trước mắt chúng ta cuộc tranh cãi về các nghi lễ, sau đó được tòa thánh Rome giải quyết trong hơn nửa thế kỷ. Chúng ta thấy ở đó tình cảm của Nguyễn Ánh, mong muốn của ông ấy mang lại mối quan hệ hợp tác giữa các thần dân ngoại giáo của ông ấy và những người theo đạo Thiên chúa. Ông Boisserand, người có có “bằng thần học", kết luận với việc thông qua một điều khoản trung dung, điều này sẽ bao gồm việc duy trì các tập tục thờ cúng tổ tiên, với điều kiện là tất cả các ý tưởng tôn giáo sai lầm đều bị loại bỏ và những tập tục này được coi là thuần túy dân sự. Ông ấy đưa ra ý kiến của mình dựa trên lý luận thần học và dựa trên các thực hành được tuân theo ở Pháp, tại chính Versailles, khi nhà vua băng hà, người ta vẫn tiếp tục chuẩn bị bữa ăn cho ông trong vài ngày như thể ông vẫn còn sống, hoặc khi chính chúng tôi đi qua trước ngai vàng trống của nhà vua, hoặc trước tượng Henry IV, đều cúi đầu. Đây là ý kiến của các tu sĩ Dòng Tên xưa. Tuy nhiên, sẽ rất thú vị nếu biết ý kiến của Giám mục Bá Đa Lộc về điều này. Liệu lời tư vấn mà ông Boisserand đưa ra có phản ánh niềm tin cá nhân của ông ấy không? Một thực tế trước hết có xu hướng chứng minh điều đó: đó là vào năm 1789, ngày của bức thư, ông Boisserand hẳn đã đến [Đàng Trong] truyền giáo cách chưa đầy một năm, và do đó, ông không thể có mặt trong các buổi lễ hay chứng kiến việc đặt và trả lời câu hỏi, chỉ có ý kiến của đức Giám mục. Nhưng chúng tôi có nhiều tài liệu chứng thực cho chúng tôi cảm xúc của chính giám mục. Trong một bức thư đề ngày "ngày thánh hiến năm 1792" [tháng 6, theo một ghi chú bằng bút chì: có lẽ lễ thánh hiến của giám mục, hay đúng hơn là Lễ thánh hiến Thánh Thể], và được ông Le Labousse gửi cho ông Grime, chúng tôi nói về cuộc thảo luận này diễn ra giữa nhà vua và Giám mục [Archives M-E, 746, p. 381-384]. Cuộc thảo luận được đưa ra bởi việc học trò của Giám mục, hoàng tử trẻ Cảnh, đã từ chối chính thức lễ lạy trước bàn thờ tổ tiên: "... Theo sự kiện này, Đức ông đã có một bài giảng dài về sự sùng bái của cha mẹ. Vị hoàng tử này nói rằng thật đau lòng khi việc thờ phượng này không thể kết hợp với tôn giáo, và đó là trở ngại duy nhất ngăn cản ông và các quan của ông trở thành Cơ đốc nhân. Ông đã đưa ra những suy nghĩ rất hợp lý về sự thờ cúng này:
- Tôi không tin gì hơn bạn, vị hoàng tử này nói, rằng linh hồn của những người ngoại đạo có thật hay không, và “Hãy đến để ăn những món ăn được dâng lên cho họ”
Bấy giờ Đức ông [ Lộc] trả lời với nhà vua:
- Nếu quan và dân có suy nghĩ và lý luận như Hoàng thượng, tôi chẳng những không cấm họ vái lạy tổ tiên mà còn có thể tự mình vái lạy.
Nhà vua nghe những lời này, quay sang con trai mình, nói với anh ta:
- Con có nghe những gì Thầy nói không?
Sau đó, nói với Đức ông:
- Xin Đức ông suy ngẫm về lời tôi nói này! Nếu đó chỉ là một câu hỏi, để thừa nhận giáo phái này, thông báo cho mọi người về ý định của tôi và về "tín ngưỡng của tôi, tôi sẽ đưa ra một sắc lệnh"... Chúng tôi đã viết về chủ đề này ở Rome và ở Sorbonne, nhưng Thánh bộ vẫn chưa quyết định điều gì tích cực; Đức ông hãy thông báo cho [ Tòa Thánh] một lần nữa.
Trong "Những điều ước cuối cùng của Giám mục d'Adran" viết tại Mĩ-cang thuộc tỉnh Qui-nhơn [nay là thôn Mỹ Cang, xã Phước Sơn, huyện Tuy Phước, Bình Định] [Archives M-E, 746, p. 789-796], chúng ta đọc: “Đức ông đề nghị tôi, nếu sau này có cơ hội, hãy cho Tòa thánh biết rằng lúc chết, ông vẫn còn nguyên một cảm xúc khi phủ phục trước thi hài của những người thân đã khuất”.
Nguyễn Ánh, người, chắc chắn, bất chấp hy vọng của giám mục và các nhà truyền giáo của ông, không bao giờ có ý định cải đạo, và người buộc phải tha thứ cho một bộ phận thần dân và quan lại của mình, những người đã kính phục trước sự ưu ái và ảnh hưởng to lớn của nhà vua, giám mục của Bá Đa Lộc, Nguyễn Ánh dường như cố ý hướng tất cả những phản đối mà ông đưa ra chống lại tôn giáo Cơ đốc ở điểm này về sự tôn vinh dành cho người chết. Khó khăn nhân lên gấp bội. Giám mục đã viết về nó nhiều lần…
[Qua cuộc trò chuyện này với giám mục Bá Đa Lộc, ta thấy rõ sự khôn khéo, kiên quyết, cũng như ma mãnh, xảo quyệt của Nguyễn Ánh, khi cần thì hứa các kiểu, xong việc là nuốt lời liền, chính Bá Đa Lộc và các giáo sĩ cũng hiểu được ý đồ của Ánh].
[Văn khố lưu trữ M-E, 746, p. 256-258]