[Funland] Dịch sách cổ: Nhật ký hành trình đến xứ Nam Hà [1749-1750] của Pierre Poivre

[doctor76]

AN NINH CÔNG CỘNG​

An ninh công cộng ít phụ thuộc vào sự quản lý tốt của chính quyền mà chủ yếu dựa vào sự nhút nhát của người Nam Hà. Họ sẽ rất đáng sợ nếu họ dũng cảm bằng những gì họ giỏi về trộm cắp, nhưng họ nhút nhát và sợ nhất là vũ khí. Vì trộm cắp là mục tiêu của họ, nên nó cũng là động cơ của các hành động của họ. Họ bán hàng bằng cân giả, gian lận trong thương mại và cố gắng tạo ra những vụ việc xấu cho người nước ngoài để kiếm tiền. Quan binh không thể khắc phục được những hành vi sai trái này. Trong các chợ, mỗi người bán hàng đều có cân và thước đo riêng của mình, họ tăng hoặc giảm tùy theo lợi ích của họ. Tóm lại, sự tùy tiện và gian lận quyết định các giao dịch thương mại.

 

[doctor76]

NGHỆ THUẬT​

Những người ở trên thường xuyên như các quan lại cũng học đọc viết và tính toán nhưng họ lại không biết toán học, hội họa, âm nhạc hoặc bất kỳ thứ gì được gọi là nghệ thuật.

Nhà toán học đầu tiên ở Đàng Trong là Cha Siebert, một tu sĩ dòng Tên, đã qua đời cách đây vài năm và không để lại người kế nghiệp. [Giáo sĩ Jean Siebert, người Đức, đến Đàng Trong năm 1738 và mất năm 1745 tại Huế]

 

[doctor76]

TRANH VẼ​

Những bức tranh và nét vẽ đẹp đến từ Trung Quốc hoặc do người Hoa ở trong nước thực hiện. Người Nam Hà vẽ [tranh] bằng mực Tàu nhưng không sạch sẽ và không có [óc] sáng tạo.

 

[doctor76]

ÂM NHẠC​

Không thể gọi là âm nhạc tiếng kêu khàn khàn của người Nam Hà, họ có giọng khàn và hát bằng mũi. Bài hát của họ không thay đổi theo điệu nhảy và không tuân theo bất kỳ quy tắc hòa âm nào. Đó chỉ là một sự rung lắc cổ họng chói tai, không có giai điệu và không thể gọi là gì khác ngoài tiếng ồn ào.

Họ có đàn ghi-ta làm bằng tre [có lẽ là đàn tranh hoặc nhị], được làm một cách tùy tiện và phát ra âm thanh chua chát. Tôi đã thấy những cây sáo giống như sáo Đức nhưng không có khóa và do đó không có bán âm. Họ chơi rất tệ và thổi lệch tông [nhạc].

 

[doctor76]

Y HỌC​

Những gì được gọi là y học chỉ là việc đun sôi một vài loại cỏ dại được hái ngẫu nhiên mà những người không biết chữ dùng để chữa mọi loại bệnh. Họ còn có rất nhiều loại lá khô mà họ ngâm nước uống. Tất cả những bài thuốc này đều rất rẻ, đắt nhất cũng chỉ có bốn đồng. Họ hoàn toàn không biết gì về phẫu thuật. Một người bị gãy tay hoặc gãy chân sẽ rất đáng thương nếu tự nhiên không tạo ra một phép màu cho họ.

 

[doctor76]

TIỂU THỦ CÔNG NGHIỆP​

Các phương tiện để có được những thứ cần thiết nhất cho cuộc sống dường như vượt quá khả năng hiểu biết của người Nam Hà, mặc dù đất nước họ sản xuất tơ tằm và bông, họ hầu như không biết cách tự sản xuất quần áo. Họ dệt những tấm vải lụa nhỏ cho riêng mình, dệt thô, nhuộm màu kém và rất hẹp. Chỉ trong hai hoặc ba năm gần đây, họ mới bắt đầu bắt chước lụa satin và vải đũi nhỏ của Trung Quốc, nhưng vì họ không biết cách tẩy tơ và chuẩn bị tơ nên hầu hết các sản phẩm đều bị lỗi. Tôi đã thấy những tấm vải theo kiểu Bắc Kinh loại hai, được dệt khá đẹp nhưng đầy khuyết điểm do sự phối hợp kém giữa nhiều loại tơ khác nhau. Vì họ không hiểu rõ về cơ chế hoạt động của máy dệt nên họ mất rất nhiều thời gian để hoàn thành một tấm vải. Hơn nữa, họ không biết cách làm cho vải của họ bóng và đẹp, chúng luôn có một vẻ ngoài khó chịu. Màu nhuộm của họ cũng không đẹp vì họ không biết cách chuẩn bị thuốc nhuộm. Hiếm khi thấy một tấm vải được nhuộm một màu, đặc biệt là màu sắc tươi sáng.

Họ làm việc khá tốt với vàng và bạc, khắc rất tinh xảo. Người ta cho tôi xem một chiếc hộp đựng thuốc lá bằng bạc, khảm vàng rất đẹp và tinh tế, nhưng nó thiếu lớp đánh bóng cuối cùng và bản lề được làm kém. Tôi nghe nói rằng người người Việt giỏi hơn người Trung Quốc về điêu khắc và chế tác gỗ nói chung, nhưng người Trung Quốc thì vượt trội hơn về sự đa dạng và gu thẩm mỹ. Thật vậy, người Nam Hà không có tính sáng tạo. Trí tưởng tượng cằn cỗi của họ dễ dàng cạn kiệt và không thể đạt được sự tinh tế và sự cần cù cần thiết để đạt đến sự hoàn hảo. Vì vậy, không thường xuyên thấy bất cứ thứ gì hoàn thiện, bất kể loại gì. Hơn nữa, tinh thần cạnh tranh không được khuyến khích bằng các phần thưởng, ngược lại, một người có tài năng sẽ sợ nổi tiếng. Nếu được biết đến, vua hoặc quan lại sẽ bắt họ làm việc cho mình suốt đời và họ sẽ không có phần thưởng nào khác cho tài năng của mình ngoài nghèo khó và nô lệ.

 

[doctor76]

KINH ĐÔ HUẾ​

Huhay [Huế] Huế là thủ đô của vương quốc. Nó nằm trong một đồng bằng đẹp, được bao quanh bởi núi và chia cắt bởi một con sông lớn đổ ra biển cách đó bốn dặm. Đó không phải là một thành phố mà là một tập hợp những ngôi nhà tre xây dựng kém và bố trí hỗn loạn hai bên bờ sông. Các con phố hẹp và bị ngập lụt vào mùa mưa lũ. Khu vực của người Hoa là sạch sẽ nhất. Các ngôi nhà được xây dựng theo kiểu Trung Quốc và tạo thành một con phố rộng và lát đá. Vùng ngoại ô của thành phố được trồng nhiều cây xanh, đặc biệt là bờ sông sẽ rất đẹp nếu người Nam Hà có gu thẩm mỹ về kiến trúc. Tôi đã nhận thấy những thác nước tự nhiên, nếu được khai thác một cách khéo léo sẽ tạo ra những cỗ máy thủy lực rất đẹp.

Thành phố này có vẻ đông dân. Người ta ước tính có khoảng 60.000 cư dân, bao gồm cả những người lái thuyền tạo thành một thành phố thứ hai trên sông với vô số thuyền buồm.

Thành phố thứ hai và cuối cùng là Hội An, cách Huế 15 hoặc 18 lieue [khoảng 234km]. Đây là một cảng cho các tàu buồm Trung Quốc và các tàu của địa phương. Các tàu châu Âu có thể neo đậu trong vịnh vào mùa đẹp trời, nhưng khi gió mùa thay đổi, chúng buộc phải di chuyển đến vịnh Đà Nẵng cách đó 4 lieue để neo đậu an toàn. Hội An là nơi có nhiều thương mại nhất ở Nam Hà vào mùa cao điểm. Đây là nơi tập kết tất cả các hàng hóa từ Trung Quốc và các sản phẩm địa phương. Thành phố nhỏ này rất đông dân, đặc biệt là người Hoa, những người làm rất nhiều lĩnh vực thương mại.

 

[doctor76]

PHONG TỤC TẬP QUÁN​

Không có gì chứng tỏ sự man rợ của người Nam Hà rõ ràng hơn phong tục tập quán của họ. Họ tuân thủ rất nghiêm túc những phong tục này mặc dù hầu hết chúng đều trái với tự nhiên và đạo đức. Ví dụ, việc các cô gái công khai bán mình là một phong tục. Số lượng người đến lui tới là bằng chứng cho sự tài giỏi của họ và khiến họ được nhiều người tìm đến để kết hôn. Ngay cả đàn ông, kể cả các quan lại, cũng không ngần ngại đề nghị bạn những người phụ nữ này. Đó là một hành động lịch sự giống như việc mời bạn rượu và trà, nhưng khi chấp nhận, bạn gần như luôn có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe của mình [lây các bệnh qua đường tình dục].

Phong tục cũng cho phép ăn cắp mà pháp luật chỉ trừng phạt một cách nhẹ nhàng. Nó cũng cho phép lãi suất cắt cổ. Một người Nam Hà có thể yêu cầu lãi suất hàng ngày lên đến một 100% và đòi hỏi các tài sản thế chấp cao hơn nhiều so với số tiền gốc và lãi. Họ có hàng ngàn phong tục khác cũng độc hại như vậy mà họ tuân theo vì những thành kiến và sự thiếu hiểu biết.

Phong tục trao cho cha mẹ quyền lực vô hạn đối với con cái xuất phát từ bản năng tự nhiên. Họ là chủ nhân của hành vi và tự do của con cái. Họ chỉ cho phép con cái ăn cùng mình khi chúng đã kết hôn hoặc đủ tuổi để kết hôn. Những lời cuối cùng của người cha là thiêng liêng. Vì vậy, con cái dành cho cha mẹ một sự tôn kính gần như sùng bái.

Điều đáng tiếc là người Nam Hà không thực hiện tốt các nghĩa vụ khác của xã hội. Họ không biết đến tình bạn chân chính, điều cốt lõi của xã hội. Vì lòng dạ xấu xa, họ không yêu thương lẫn nhau. Họ chỉ gặp nhau vì sự nghi ngờ hoặc vì lợi ích. Họ nói dối và không có lòng thương người. Họ đối xử lịch sự với người lạ mặc dù khinh thường họ, nhưng đó là để lợi dụng hoặc lừa gạt. Họ mạnh dạn đòi hỏi những gì họ không thể ăn cắp và không nản lòng trước khó khăn. Mặc dù có nhiều thức ăn, thức uống, nhưng bữa ăn của họ rất đơn giản. Họ sống bằng gạo và cá muối, làm thành các món cà ri. Họ chỉ ăn thịt trong những dịp lễ lớn hoặc khi con vật chết già hoặc bệnh. Họ thích thịt chó hơn vì cho rằng nó ngon hơn. Họ ăn uống bừa bãi và thường ăn những thứ rất ghê rợn.

Nhà cửa của người dân thường được làm bằng tre. Nhà của những người giàu có hơn thì được xây bằng gỗ hoặc đá. Phía trước nhà thường là một hành lang có vách ngăn bằng tre, ban ngày thì buộc lại, ban đêm thì hạ xuống. Đây thường là nơi mát mẻ nhất và là phòng tiếp khách. Phần bên trong ngôi nhà được chia thành nhiều phòng nhỏ, ốp gỗ, bố trí không hợp lý và rất tối. Họ không có nhiều đồ đạc, chỉ có một vài chiếc bát đĩa sứ to để ăn uống và một số vật dụng khác phục vụ cho sinh hoạt hàng ngày. Giường ngủ của họ chỉ là một tấm chiếu trải trên sàn nhà vào buổi tối và được cất đi vào buổi sáng.

 

[doctor76]

TRANG PHỤC​

Trang phục của họ làm bằng lụa, rất nhẹ và giống trang phục của người Trung Quốc thời xưa. Nó bao gồm một chiếc áo lót rộng thùng thùng, một chiếc áo sơ mi có tay rộng và xẻ hai bên, và một chiếc áo dài. Họ đội một chiếc khăn trùm đầu, tóc búi trên đỉnh đầu và một chiếc mũ rộng vành làm bằng tre hoặc lá, được làm rất tinh xảo. Giày của họ là một loại giày bốt bằng lụa, có đinh, đi kèm với dép không gót và hở mu bàn chân. Họ mang hai chiếc túi nhỏ treo trên một sợi dây, đựng trầu và thuốc lá. Những chiếc túi này thường làm bằng vải đũi, thêu vàng và bạc. Đây là một vật trang trí mà họ rất coi trọng. Mỗi người có thể mặc bất kỳ màu sắc nào họ thích, trừ màu đỏ, vì đó là màu của vua.

Trang phục của phụ nữ tương tự như trang phục của đàn ông. Người dân thường chỉ mặc áo lót và chỉ ăn mặc đẹp vào những ngày lễ. Người Nam Hà không cao lớn nhưng cân đối. Họ có mắt nhỏ, mũi tẹt và có vẻ mặt hơi dữ tợn. Họ hơi rám nắng hơn người Hoa. Tôi đã thấy một số người đen như người da đen ở Madagascar, tuy nhiên, nhìn chung họ đen hơn người dân ở Chân Lạp, Chăm Pa và vùng núi. Để có răng đen, họ chà xát răng bằng một loại quả có tính chất giống như quả nhuộm. Họ hút thuốc và nhai trầu rất nhiều, điều này khiến miệng của họ bị tổn thương và có mùi hôi.

Những người phụ nữ đẹp nhất ở trong hậu cung của vua và các quan. Phụ nữ bình dân cũng khá đẹp và có cổ đầy đặn. Họ nhanh nhẹn, thông minh và chăm chỉ hơn đàn ông, những người thì hèn nhát và lười biếng. Cả đàn ông và phụ nữ đều để móng tay dài. Đó là một dấu hiệu của sự sang trọng và giàu có khi có móng tay dài.

 

[doctor76]

NGHỀ ĐÁNH CÁ​

Nghề đánh cá là công việc chính của người Nam Hà. Thuyền của họ chính là nhà, họ chỉ rời thuyền vào mùa mưa. Cá ở đây rất ngon và rất nhiều. Họ có hàng ngàn cách đánh bắt cá vô cùng khéo léo. Các con sông, vịnh và các nhánh sông đầy rẫy những lồng cá tạo thành những mê cung được đóng bằng những tấm vách tre, họ mở và đóng chúng theo thủy triều. Lưới của họ làm bằng tơ và được làm rất tinh xảo. Họ có rất nhiều loại lưới khác nhau mà người châu Âu không hề biết đến.

 

[doctor76]

TÌNH TRẠNG ĐƯỜNG XÁ​

Đàng Trong đầy những ngọn núi phủ đầy rừng. Đường xá khó đi và nguy hiểm, đặc biệt là vào mùa mưa khi có những dòng thác đổ xuống từ núi. Việc đi lại ở đây rất bất tiện và chậm chạp. Phương tiện đi lại phổ biến là một chiếc võng bằng lụa dài khoảng 7-8 pied, rộng 3 pied, được buộc vào hai đầu của một cây tre và che phủ theo hình vảy rùa. Đó là một loại kiệu không kín và không che chắn tốt dưới mưa và thời tiết xấu. Hai người đàn ông có thể dễ dàng khiêng chiếc võng này và thường đủ để đi những quãng đường dài nhất. Trên đường đi có nhiều nhà trọ, nơi cung cấp gạo, cá, rượu và trái cây, nhưng người châu Âu chắc chắn sẽ không quen với thức ăn ở đó.

 

[doctor76]

ĐỘNG VẬT​

Tất cả các loài động vật hữu ích cho cuộc sống như trâu, bò, dê, cừu, gia cầm, v.v. đều có rất nhiều. Cũng có ngựa nhưng thấp bé và xấu xí, ít khi được sử dụng do địa hình không bằng phẳng của đất nước và có nhiều sông ngòi, đầm lầy. Các loại thú rừng rất phổ biến. Núi cung cấp nhiều loại thảo dược và cây cối kỳ lạ. Người ta thu hoạch được một loại quế khá to nhưng chất lượng trung bình. Một linh mục truyền giáo người Pháp đã đảm bảo với tôi rằng vài năm trước người ta đã tìm thấy cây đinh hương và nhục đậu khấu ở đó, nhưng điều này cần được nghi ngờ vì người dân địa phương không biết chúng là gì. Một lượng nhỏ đinh hương và nhục đậu khấu có ở đó được người Trung Quốc mang đến, họ mua từ người Hà Lan ở Trung Quốc hoặc Batavia [Batavia, cũng gọi là Batauia trong tiếng Mã Lai Betawi, đã là thủ đô của Đông Ấn Hà Lan. Khu vực này trùng với ranh giới ngày nay của Jakarta, Indonesia]

Voi ở đây phổ biến và lớn hơn bất kỳ nơi nào khác ở Đông Ấn. Vua có rất nhiều voi và sử dụng chúng trong chiến tranh. Cách bắt voi cũng tương tự như mô tả trong nhật ký chuyến đi Siam của Cha xứ de Choisy.

Có rất nhiều hổ, tê giác, báo, báo hoa mai, mèo rừng và những loài chim rất kỳ lạ. Đặc biệt có một loài chim có lông đuôi dài 5-6 feet, màu nâu và có những đốm trắng đều đặn. Người Nam Hà trang trí chùa của họ bằng lông của loài chim này và kể những câu chuyện kỳ diệu về nó, giống như câu chuyện về Phượng hoàng.

Từ tháng 3 đến tháng 10, thời tiết rất nóng. Mưa lớn trong bốn tháng còn lại làm mát không khí. Đó là mùa bão và lũ lụt, làm cho đất đai trở nên màu mỡ và trù phú. Không khí ở đây không tốt, nước rất trong nhưng không lành mạnh. Chúng tôi đã mất 30 người vì bệnh kiết lị và sốt rét.

 

[doctor76]

VỀ KI-TÔ GIÁO VÀ CÁC NHÀ TRUYỀN GIÁO​

Các nhà truyền giáo Pháp tự nhận là những người đầu tiên mang đạo Thiên Chúa đến Đàng Trong và họ là những người duy nhất làm việc này trong vòng 60 năm. Họ đã phải chịu nhiều cuộc bức hại, thường xuyên làm chậm tiến trình truyền bá Tin Lành. Cuộc bức hại dữ dội và gần đây nhất là dưới thời ông nội của vị vua đang trị vì [thời chúa Nguyễn Phúc Chu; trị vì 1691-1725]. Các vị vua kế vị khoan dung hơn đã cho phép tự do tôn giáo và điều này không bị gián đoạn kể từ đó. Sự yên bình và lòng nhiệt thành của các nhà truyền giáo đã tạo ra một cộng đồng Kitô hữu ngày càng lớn mạnh kể từ khi các nhà truyền giáo Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Ý và Đức đến. Hiện nay, có khoảng 50.000 Kitô hữu ở Đàng Trong và 30.000 ởChân Lạp. Mặc dù con số này rất lớn, nhưng người ta cho rằng Kitô giáo sẽ thống trị hơn các tôn giáo bản địa nếu các nhà truyền giáo từ các quốc gia khác đoàn kết với nhau. Tuy nhiên, hành vi của họ dường như không phù hợp với tinh thần Tin Lành. Người Pháp cáo buộc người Bồ Đào Nha dạy một đạo đức lỏng lẻo và các tu sĩ dòng Tên đã mang đến tinh thần thương mại và mưu mô. Các tu sĩ dòng Tên tranh chấp với người Pháp quyền truyền giảng Tin Lành ở Đông Ấn và quyền tự do thành lập các cơ sở ở đó. Họ dựa vào một sắc lệnh của Giáo hoàng Martin V năm 1444, được xác nhận và mở rộng bởi các giáo hoàng Eugene IV, Nicholas V và Sixtus IV, trao cho vương quốc Bồ Đào Nha quyền sở hữu tối cao đối với tất cả các vùng đất được khám phá cho đến Ấn Độ. Họ còn trích dẫn một sắc lệnh của Alexander VI năm 1494, chia Đông Ấn và Tây Ấn giữa Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, vẽ một đường kinh tuyến từ Bắc Cực đến Nam Cực cách quần đảo Azores hoặc Cape Verde 100 dặm về phía tây và phía nam. Từ đó, họ suy ra rằng chỉ có vua Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha mới có quyền gửi các nhà truyền giáo đến những vùng đất này và bổ nhiệm các chức sắc tôn giáo. Cho dù lập luận của họ có đúng hay không, hành vi của họ đối với các nhà truyền giáo Pháp vẫn đáng lên án. Họ liên tục chiếm đoạt những cơ sở tốt nhất của người Pháp, cáo buộc họ là dị giáo trước mặt người dân địa phương và làm cho họ bị nghi ngờ bởi những người có quyền lực. Mặc dù các Giáo hoàng đã cố gắng ngăn chặn những hành vi lạm dụng này bằng các sắc lệnh nghiêm khắc và gần đây nhất là bằng việc bổ nhiệm các giám mục Pháp, nhưng người Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha không thừa nhận thẩm quyền của họ, coi đó là sự xâm phạm vì không được sự chấp thuận của triều đình Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha. Tất cả những tranh chấp này dẫn đến những câu chuyện xấu xa, trong đó tình thương không được tôn trọng. Các nhà truyền giáo Pháp, thiếu người ủng hộ, lo sợ rằng họ sẽ phải từ bỏ sứ mệnh của mình, số lượng ít ỏi khiến họ dễ bị tấn công, đặc biệt là trong bốn năm qua khi người Bồ Đào Nha ở Macau buôn bán với Đàng Trong. Sự tự do truyền đạo và có thể cả sự độc lập và thuận lợi trong thương mại đã thu hút một số lượng lớn các nhà sư từ Macau và Manila đến đây, họ lan rộng khắp đất nước như những con én. Đặc biệt, các tu sĩ dòng Tên đã có chỗ đứng vững chắc. Nhờ tài năng của mình, họ đã có mặt ở triều đình và được sự ưu ái của giới quý tộc, những người mà họ biết cách đối xử khéo léo. Tôn giáo sẽ thu được nhiều lợi ích nếu đó luôn là động lực thúc đẩy họ hành động, nhưng đáng lo ngại là những tranh chấp cá nhân và lợi ích riêng của họ sẽ làm giảm đi ấn tượng tốt mà người ta đã có về họ.

Nhiều nhà truyền giáo đã nổi bật nhờ lòng đạo đức và công lao của họ. Người Pháp ca ngợi Cha de Sennemand, người đã qua đời trong sự kính trọng sau 55 năm rao giảng Tin Lành. Tôi đã thấy người Nam Hà rơi nước mắt khi nhắc đến tên ông. Các tu sĩ dòng Tên tự hào về Cha Sibert, một nhà truyền giáo người Đức, một nhà toán học tài năng và một người thông minh. Vua hiện tại rất quý mến ông và đã phong cho ông làm quan cấp cao nhất. Nhà truyền giáo này là một người khéo léo trong giao tiếp và biết làm thế nào để trở nên dễ chịu và cần thiết. Ngoài những tài năng mà ông sở hữu, ông còn có khả năng khiến người khác nghĩ rằng ông còn tài năng hơn nữa. Các đồng nghiệp của ông công nhận tài năng, tấm lòng nhân hậu và tất cả những đức tính của một người quân tử, nhưng họ chỉ trích ông vì không có tinh thần của một nhà truyền giáo. Khi ông qua đời, ông có những kế hoạch lớn cho Đàng Trong, ông muốn đưa đất nước này thoát khỏi sự dã man bằng cách đưa người châu Âu đến đây. Hội dòng càng có lý do để tiếc thương ông vì cho đến nay họ chưa tìm được người thay thế. Cha Koffler, người kế nhiệm ông, không có tài năng và thậm chí còn ít uy tín hơn. Tình cờ, ông trở thành bác sĩ riêng của vua và sự thiếu hiểu biết đã giúp ông nổi tiếng. Tôi đã thấy vị tu sĩ dòng Tên này trên một chiếc thuyền buồm vàng, mặc một chiếc áo choàng đen thêu hoa, một chiếc áo sơ mi và áo lót màu lửa, cùng với một chiếc mũ tiến sĩ khổng lồ, được đính nhiều viên đá giả. Tôi tin rằng một vẻ bề ngoài lố bịch như vậy không phải là dấu hiệu của tài năng và sự khác biệt mà là bằng chứng cho sự điên rồ của tâm trí con người.

Các nhà thờ ở Đàng Trong không khác gì các ngôi chùa về hình thức và bên ngoài. Mỗi nhà truyền giáo có một khu vực được phân chia thành nhiều làng, họ gọi đó là các làng Kitô hữu hoặc thỉnh thoảng họ đến đó để đọc kinh và ban các bí tích. Trong mỗi nhà thờ có một giáo lý viên để dạy giáo lý cho người mới cải đạo và trẻ em. Họ chỉ đọc kinh Lạy Nữ Vương, kinh các Thánh và các lời kinh buổi sáng và tối đã được dịch sang tiếng Việt. Theo một tập quán cũ từ thời kỳ bức hại, các Kitô hữu ngủ và ăn trong nhà thờ, nam và nữ tách biệt.

Tin Mừng vẫn chưa xóa bỏ hoàn toàn những tư tưởng ngoại giáo trong lòng các Kitô hữu này, đặc biệt là sự tôn kính đối với người chết, gần như là sự thờ phượng. Các nghi lễ mai táng và các nghi thức tôn giáo khác của họ giống như của những người ngoại giáo. Họ chôn cất người chết trong những tấm vải quý giá nhất và giữ họ ở nhà trong nhiều tháng, trong thời gian này họ tổ chức tiệc tùng, say sưa và vui vẻ như những người ngoại đạo. Dù các nhà truyền giáo có nhiệt tình đến đâu, họ cũng khó có thể sửa chữa những lạm dụng này, cũng như sự gian dối, vu khống, nói dối, phóng đãng và đặc biệt là thói quen trộm cắp, có vẻ như là tội lỗi nguyên thủy của người Nam Hà.

 

[doctor76]

THẦN TƯỢNG NHO GIÁO, CHÙA CHIỀN VÀ LỄ HỘI​

Vua, quan lại và các nhà nho đều biết đến Nho giáo, nhưng họ không coi đó là đối tượng để thờ phụng mà chủ yếu áp dụng tư tưởng và đạo đức của Nho giáo vào việc cai quản nhà nước, chính trị và hành động của vua chúa. Đó là lý do tại sao họ gọi cuốn sách này là 'Kinh sách của các nhà vua'. Các nhà nho dường như nghiên cứu một cách khó nhọc những tư tưởng của nhà triết học này và luôn đưa ra những lời giải thích mơ hồ và bí ẩn cho dân chúng. Khổng Tử được xếp vào hàng những người vĩ đại và anh hùng mà họ thờ phụng. Tín ngưỡng đa thần ở đây giống như ở Trung Quốc. Đó là tôn giáo của triều đình và nhân dân, và những định kiến của đất nước đã thêm vào đó nhiều mê tín dị đoan riêng biệt. Núi, rừng, sông, ký ức về tổ tiên, sự tôn kính đối với người chết, và đặc biệt là các linh hồn là những đối tượng được thờ phụng. Ngay cả người Nam Hà ngu ngốc nhất cũng tin chắc rằng có một vị thần chủ quản mọi hành động của mình. Ngoài những mê tín chung này, người dân thường còn có những mê tín riêng. Mỗi người tự tạo ra một vị thần cho riêng mình, tùy theo ý muốn hoặc suy nghĩ của họ. Người này thờ cây, người kia thờ đá, v.v... Vì vậy, rất khó để xác định loại hình thờ cúng nào thống trị ở Đàng Trong.

Các ngôi chùa ở đây không đẹp và giàu có bằng những ngôi chùa ở Trung Quốc. Người ta có thể thấy những bức tượng khổng lồ, xấu xí, thiếu cân đối và chính xác. Các nhà sư, những người tế lễ trong các ngôi chùa này, đều ngu dốt và bị người dân khinh thường. Tuy nhiên, người ta vẫn đến hỏi ý kiến họ trong những việc quan trọng. Họ tỏ ra nghèo khổ và chỉ sống nhờ vào những khoản bố thí.

Khi vua chuyển cung, người ta bắn nhiều phát đại bác về phía cung điện mới để xua đuổi tà ma. Vua thường xuyên tổ chức tế lễ vào những thời điểm nhất định trong năm, trước đó là các cuộc đấu giữa voi và hổ. Trong những dịp lễ lớn, vua xuất hiện trước công chúng, tay cầm kiếm và vung vẩy để đánh đuổi tà ma.

Tết Nguyên đán là một lễ hội long trọng. Đó là mùa lễ hội của Đàng Trong. Trong suốt tháng Giêng, các cửa hàng đóng cửa, mọi hoạt động đều tạm dừng và cả triều đình lẫn dân chúng đều chìm đắm trong ăn chơi. Lễ hội long trọng nhất trong số đó là lễ hội được tổ chức hàng năm ở Huế để kỷ niệm việc vị vua đầu tiên vượt sông và đánh bại quân Trịnh. Dưới đây là những gì tôi được biết:

Tất cả các chiến thuyền của vua, khoảng 60 đến 80 chiếc, xếp thành hai hàng dọc theo bờ sông. Một nửa treo cờ Trịnh màu đỏ, nửa còn lại treo cờ Nguyễn màu đỏ có một quả cầu xanh ở giữa. Vua mặc trang phục đơn giản, rời khỏi cung điện dưới tiếng súng nổ và đến bờ sông, nơi có một chiếc thuyền giống như chiếc thuyền mà vị vua đầu tiên đã sử dụng để vượt sông. Vua tặng 5 quan tiền cho người lái thuyền, rồi lên thuyền và sang bờ bên kia. Sau đó, các chiến thuyền của quân Trịnh dùng mái chèo tiến tới, hét lớn để cướp thuyền. Các chiến thuyền của quân Nguyễn lập tức phản công. Cuộc chiến giả diễn ra trong vài giờ và rất thú vị. Cuối cùng, quân Trịnh bị đánh bại và bỏ chạy, quân Nguyễn truy đuổi và lễ hội kết thúc. Phần còn lại của ngày diễn ra các hoạt động vui chơi và tiệc tùng.

 

[doctor76]

THƯƠNG MẠI GIỮA TRUNG HOA VÀ NAM HÀ​

Người Trung Quốc đã buôn bán với Đàng Trong từ lâu, họ xem Đàng Trong như một tỉnh từng thuộc về đế quốc của họ và cho rằng mình có quyền lợi ở đó. Những đòi hỏi của họ đã gây ra nhiều cuộc nổi loạn trong quá khứ, nhưng vì thiếu sự chuẩn bị kỹ lưỡng nên đã thất bại, khiến người Đàng Trong khinh thường họ. Cuộc nổi loạn gần đây nhất, cách đây khoảng bốn hoặc năm năm, đã có thể thành công nếu được những người có năng lực lãnh đạo.

Mặc dù bị ghét bỏ và gặp nhiều khó khăn trong việc buôn bán, số lượng người Trung Quốc vẫn tăng lên đáng kể. Họ có mặt ở khắp nơi, thậm chí cả ở Chân Lạp, Chăm Pa và Lào. Nhờ sự khéo léo và tinh thần kinh doanh vốn có, họ đã tận dụng sự thiếu hiểu biết của người Nam Hà, vốn thô sơ và không biết tận dụng những lợi thế của đất nước mình. Vì vậy, người Trung Quốc nắm giữ phần lớn thương mại của cả vương quốc, họ hiểu rõ hơn người Nam Hà về tình hình địa phương. Nhờ vị trí địa lý thuận lợi, họ có thể mang đến những hàng hóa phù hợp với nhu cầu của đất nước, điều chỉnh việc bán hàng theo tình hình và biến động của thị trường để thu được lợi nhuận cao hơn. Có thể nói, họ có khả năng nắm bắt được sở thích của người Nam Hà, lấy đi những kiến thức hữu ích và biến những thứ nhỏ nhặt trở nên quý giá và cần thiết. Đó là cách mà họ đã đưa kẽm vào Đàng Trong trong bốn hoặc năm năm qua. Loại kim loại này vốn bị người Nam Hà khinh thường nay đã trở thành mặt hàng chủ yếu trong thương mại của họ. Lợi nhuận khổng lồ từ loại hàng này khiến họ bỏ qua hoặc tạm dừng các mặt hàng khác. Chúng ta sẽ nói chi tiết hơn về kẽm ở phần sau. Các mặt hàng mà họ mang đến Đàng Trong bao gồm:

Kẽm, đồng trắng và đồng đỏ, vải bông họ mua từ người Hà Lan, giấy, trà loại kém, một ít lụa mỏng, chì, rất nhiều đồ sứ xanh thô. Họ không đánh giá cao đồ sứ có hoa văn. Màu xanh và trắng phải hòa quyện vào nhau như thể bị nghiền nát và trộn lẫn, và các sắc thái phải trông có vẻ ngẫu nhiên chứ không phải là sản phẩm của nghệ thuật. Hàng hóa đổi lại là vàng, lụa trắng, gỗ trắc, ngà voi, đường trắng và đường kính, tiêu, trầu, một số loại gỗ bản địa dùng để làm đồ nội thất. Tiền tệ của Trung Quốc thường đến Đàng Trong vào tháng Giêng và tháng Hai, đó là mùa cao điểm của thương mại kéo dài đến tháng Chín. Những đồng tiền này có các thương nhân môi giới phân tán khắp các tỉnh thương mại của vương quốc để mua hàng và giữ hàng cho họ.

 

[doctor76]

KẼM ĐÚC TIỀN​

Khi người Trung Quốc mang kẽm đến Đàng Trong, mục đích của họ chỉ là thử nghiệm thị trường và xem liệu có thể tận dụng một loại kim loại bị khinh thường ở quê hương họ và vốn không có giá trị nội tại lớn hay không. Lần đầu tiên họ mang kẽm đến vào năm 1745. Giá cả phải chăng mà họ đưa ra đã làm vua ta lúc đó rất hài lòng. Vì để đúc tiền, nhà vua phải mua đồng của người Trung Quốc với giá rất cao và không phải lúc nào cũng có đủ vì việc xuất khẩu đồng bị cấm ở Trung Quốc, nên nhà vua nghĩ rằng mình sẽ có lợi rất lớn nếu cho đúc tiền bằng kẽm. Từ đó, người Trung Quốc đã nhập khẩu kẽm với số lượng lớn và mua lại những đồng tiền đồng cũ với giá cao để mang về nước, nơi chúng vẫn có giá trị lưu thông.

Vua mua kẽm với giá 14 quan một pique (120 catis) và khi đúc thành tiền, ông thu được 48, 49, thậm chí đôi khi là 50 quan, tức là một lợi nhuận khổng lồ. 1 quan bằng 10 mas, và 1 mas bằng 60 đồng. Giá trị chung của 1 mas là 8 xu, như vậy 1 quan tương đương với 4 quan tiền [kẽm] và chỉ biến động nhẹ theo tỷ giá hối đoái của vàng và bạc.

Lượng kẽm lớn này đã gây ra những biến động trong thương mại, và vua đã lợi dụng điều này để mua hết vàng trong cả nước. Người Trung Quốc cũng mua càng nhiều kẽm càng tốt, và người dân cũng mua kẽm để làm những đồng tiền giả và sử dụng chúng trong giao dịch. Giá vàng, trước khi kẽm được sử dụng để đúc tiền, là 120, 125 hoặc 130 quan một pain, nay đã tăng đột ngột lên 230 và 235 quan. Tất cả các mặt hàng khác cũng tăng giá theo. Đó là tình hình ở Đàng Trong khi chúng tôi đến đó.

Mặc dù sự thay đổi này trái ngược hoàn toàn với mục tiêu thương mại mà công ty đặt ra, nhưng họ vẫn hy vọng rằng việc bán bạc và hàng hóa của mình, dù không có lợi nhuận, ít nhất cũng mang lại cho họ những khoản thu hồi có lợi. Họ càng tin tưởng vào điều này hơn vì bạc rất hiếm ở Đàng Trong. Với những suy tính đó, người ta đề nghị vua đổi những đồng piastre của công ty lấy tiền kẽm. Họ cho vua thấy rằng, bằng cách kiếm được 300.000 đồng từ việc bán kẽm và mua bạc với giá của đồng tiền lưu hành này, nhà vua gần như sẽ có được bạc mà không mất gì. Mặc dù đã có những biện pháp và đề nghị khẩn thiết nhất, nhưng không thể thuyết phục được nhà vua đồng ý. Theo gương nhà vua, người dân cũng không muốn đổi hoặc chỉ muốn đổi với giá thấp hơn nhiều so với giá trị thực của nó. Cuối cùng, người ta chỉ đành yêu cầu được đóng dấu của vua lên đồng piastre và cho phép chúng lưu hành trong vương quốc, và điều này đã được chấp thuận. Theo đó, một sắc lệnh ra đời, yêu cầu tất cả thần dân phải chấp nhận đồng piastre vuông có giá trị 1 quan 2 mas 48 cahes và đồng piastre tròn có giá trị 1 quan 3 mas trong các giao dịch thương mại.

Tuy nhiên, các quan lại đã âm thầm chống đối việc ban hành sắc lệnh này. Vì tất cả họ đều là những kẻ làm tiền giả, họ sẽ mất đi một khoản lợi nhuận khổng lồ và không thể làm giả đồng piastre dễ dàng như làm giả tiền kẽm. Họ đã gieo rắc nghi ngờ vào lòng vua, và sự nghi ngờ này lan rộng ra công chúng. Điều kỳ lạ là giá trị của đồng bạc đã giảm mạnh một cách bất thường, một điều chưa từng thấy ở Đàng Trong. Vì vậy, việc sử dụng đồng bạc đã không còn mang lại lợi nhuận như trước nữa.

Công ty còn một nguồn lợi nhuận khác ở những mặt hàng mới và đa dạng mà họ còn giữ lại. Một số có thể làm hài lòng sự xa hoa của giới quý tộc bởi sự giàu có của họ, và những mặt hàng khác có vẻ phù hợp với khả năng tài chính hạn chế của người dân thường bởi giá trị khiêm tốn. Tất cả những hàng hóa này đều được ngưỡng mộ nhưng không ai mua. Công ty chỉ có thể bán được khoảng 300 quan. Vua và các quan lại ăn cắp những thứ đẹp nhất hoặc mua chúng mà không trả tiền. Vì vậy, không thể chuyển đổi tiền bạc và hàng hóa thành vốn cần thiết để mua sắm, họ buộc phải từ bỏ một doanh nghiệp bị phá hủy bởi chính những phương tiện lẽ ra phải giúp nó thành công, và bởi những hoàn cảnh và những trở ngại mà mọi sự chuẩn bị của con người không thể ngăn chặn. Ngoài tất cả những khó khăn này, còn có vô số những mưu đồ riêng lẻ, cả từ phía các giáo sĩ dòng Tên Bồ Đào Nha lẫn các nhà truyền giáo khác, những người chỉ là yếu tố phụ trong các sự kiện chính và không đáng được kể lại.

Không thể quy các cuộc cách mạng xảy ra ở Đàng Trong, dù trong thương mại hay trong chính thể nhà nước, cho bất cứ điều gì khác ngoài sự cai trị tồi tệ, pháp luật yếu kém, sự ngu dốt và lòng tham của nhà vua. Vị vua này đã nhiều lần sử dụng những biện pháp thoạt nhìn có vẻ có lợi nhưng thực chất lại tàn phá dân chúng để tích lũy của cải. Do đó, người dân không còn tin tưởng vào ông ta nữa. Làm nạn nhân của sự tàn bạo và lòng tham của giới quý tộc, họ luôn lo sợ những âm mưu mới và coi mọi thứ đến từ nhà vua đều đáng ngờ và nguy hiểm. Họ tin rằng nhà vua không yêu dân, bất công, vô cảm và sẵn sàng sử dụng những thủ đoạn xấu xa nhất để làm giàu. Tôi sẽ kể ra một vài ví dụ rõ ràng:

Có một thời điểm trong năm, nhà vua trả lương cho quân lính bằng những đồng tiền đặc biệt do ông ta đúc ra. Những đồng tiền này có giá trị trên thị trường là 16 quan, nhưng ông ta buộc quân lính phải nhận với giá 20 quan. Khi những đồng tiền này quay trở lại kho của ông ta, ông ta chỉ nhận chúng với giá 12 hoặc tối đa là 14 quan. Chính từ những trải nghiệm như vậy mà người dân đã từ chối mua những đồng bạc của công ty. Dù có lợi cho họ, họ vẫn lo sợ rằng khi nộp thuế, nhà vua sẽ không chấp nhận chúng với giá thị trường, và có lẽ đó chính là ý định của ông ta. Với một chính sách có hại như vậy cho đất nước, nhà vua lại cho phép người dân mua thiếc nhưng cấm họ nấu chảy để làm đồ dùng. Sự đối lập kỳ lạ này bắt nguồn từ lòng tham của nhà vua, người luôn tìm ra những lý do vô lý để cướp bóc dân chúng. Tương tự như vậy, bất cứ thứ gì có thể làm hài lòng sở thích và thú vui của ông ta, ông ta đều muốn có được. Nếu nghe nói ai đó có thứ gì đó hiếm và quý, ông ta sẽ cử quân lính đi cướp và lấy hết. Vì vậy, người dân sống trong cảnh nghèo khó và luôn cố gắng tỏ ra nghèo hơn thực tế. Mỗi người đều chôn giấu tiền bạc và những thứ quý giá nhất của mình để tránh bị giới quý tộc lộng quyền, lợi dụng uy quyền của nhà vua để làm giàu.

Thương mại ở đó bị hạn chế và diễn ra một cách bí mật. Những hàng hóa có giá trị như vàng, gỗ trắc, ngà voi và lụa không được bày bán công khai. Để có được chúng, phải có những mối quan hệ và thư từ bí mật, phải nịnh nọt các quan lại và thủ lĩnh, và phải hối lộ họ, nếu không sẽ bị cướp bóc hoặc gặp phải những trở ngại gây thiệt hại.

Khi xem xét chính quyền Đàng Trong như vậy, ta sẽ không ngạc nhiên khi thấy Công ty gặp phải những khó khăn không thể vượt qua trong việc thiết lập và buôn bán tại đây. Cả hai việc đều đòi hỏi những sắp xếp và điều kiện mà những người dân ở đây không thể đáp ứng. Công ty cần những đặc quyền và miễn trừ để thương mại được tự do và dễ dàng, để tránh khỏi sự quấy rối của giới quý tộc, để được phân biệt với người Trung Quốc và người Bồ Đào Nha, và để đảm bảo lợi nhuận chắc chắn. Đó là điều không thể hy vọng ở Đàng Trong. Mọi thứ ở đó đều đối lập: chính quyền tồi tệ, pháp luật lỏng lẻo, sự man rợ và bản chất của người dân. Hơn nữa, những mặt hàng thương mại mà Công ty được thông báo, mặc dù có thật và hiệu quả, nhưng không có sẵn với số lượng lớn. Vàng, một mặt hàng thiết yếu, rất hiếm hoặc thậm chí không còn tìm thấy nữa. Tôi thậm chí còn nghĩ rằng, ngoại trừ đường và hồ tiêu, sẽ rất khó để có được một lô hàng đầy đủ các mặt hàng khác. Không phải là đất nước này không thể sản xuất nhiều hơn, mà là người dân Đàng Trong quá thiếu kiến thức và kỹ năng để khai thác tối đa các nguồn lực của mình.

Nếu giả sử Công ty muốn bắt đầu bằng việc buôn bán thiếc, họ phải lo ngại những bất lợi đi kèm với loại hàng hóa này. Việc sản xuất quá nhiều thiếc đã khiến việc tiêu thụ trở nên khó khăn. Nhà vua đã tích trữ quá nhiều thiếc đến nỗi ông ta không thể nấu chảy hết trong mười năm. Người dân đã làm rất nhiều đồ giả bằng thiếc đến nỗi việc mất đi một phần ba hoặc một nửa số tiền khi thanh toán là chuyện thường xảy ra.

Một công ty muốn thiết lập ở Đàng Trong và có những sắp xếp vững chắc để tiến hành một công cuộc thương mại có lợi nhuận phải thể hiện sức mạnh của mình để gây được sự e sợ và tôn trọng. Họ sẽ tìm thấy những điều kiện thuận lợi trong tình hình chung của đất nước, đặc biệt là ở vịnh Đà Nẵng, nơi rất dễ để xây dựng pháo đài. Ngay cả một pháo đài nhỏ cũng có thể kiểm soát việc đi lại giữa các tỉnh, và người dân địa phương nhút nhát và kém thiện chiến hơn người Mã Lai sẽ không thể kháng cự lại.

Việc này đòi hỏi phải có kiến thức chính xác về đất nước. Tuy nhiên, Công ty dường như đã bỏ cuộc vì họ không để lại ai ở đó để tìm hiểu về những điều kiện bất lợi hoặc thuận lợi cho kế hoạch mà họ muốn thực hiện. Họ có thể đã thiết lập một mạng lưới thông tin qua các thương nhân Trung Quốc đi lại giữa Đàng Trong và Trung Quốc. Bằng cách để lại một người thông minh ở đó để nghiên cứu kỹ các mặt hàng thương mại, tìm hiểu về địa phương bằng cách đi sâu vào nội địa, và đặc biệt là học ngôn ngữ, Công ty đã có thể đưa ra những phán đoán chính xác và không làm bất cứ điều gì ngẫu nhiên. Tuy nhiên, tôi có xu hướng tin rằng Công ty đã hành động đúng đắn khi không làm như vậy.

 

[doctor76]

CÁC MỎ VÀNG​

Đàng Trong dường như là mảnh đất đích thực của vàng. Trong các ngọn núi, người ta tìm thấy mọi dấu hiệu chứng tỏ sự giàu có của vàng. Có những mạch quặng lộ thiên trên mặt đất, và trong mùa mưa lớn, những dòng suối đổ xuống từ núi mang theo những hạt vàng. Tuy nhiên, những mê tín dị đoan đã ngăn cản họ khai thác những ngọn núi này, những nơi được coi là thần thánh. Hơn nữa, họ là những người thợ mỏ kém cỏi và thiếu kiến thức về các kỹ thuật khai thác cần thiết. Nhiều lần, họ bị đất đá vùi lấp vì không biết chống đỡ hoặc thoát nước. Những tai nạn thường xuyên này đã làm họ nản lòng. Họ chỉ đơn giản đào một cái rãnh và dẫn nước ra, sau đó đặt những tấm lưới để thu thập vàng.

Với những phương pháp khai thác sơ sài như vậy, sản lượng vàng không thể cao. Tuy nhiên, sản lượng sẽ tăng lên nếu người ta tăng cường khai thác ở những nơi có điều kiện thuận lợi. Nhưng sự tàn bạo và lòng tham của nhà vua đã nuốt chửng tất cả. Mặc dù việc khai thác vàng được cho phép với điều kiện phải nộp thuế cho nhà vua, nhưng không ai dám làm vì các quan lại và viên chức được giao nhiệm vụ giám sát đã cướp bóc và phá sản những người thợ mỏ. Mỏ vàng giàu nhất nằm ở tỉnh Fououserac [Phú Yên?] và thuộc sở hữu của nhà vua. Tôi nghe nói rằng mỏ này đang cạn kiệt. Vàng khai thác từ mỏ này là loại vàng đẹp nhất và tinh khiết nhất trên thế giới.

 

[doctor76]

LỤA TƠ TẰM​

Tơ tằm của Đàng Trong có chất lượng và độ tinh xảo vượt trội so với tơ tằm của Trung Quốc. Tơ đẹp nhất đến từ tỉnh Quanhia [Quảng Ngãi]. Người Trung Quốc nhập khẩu rất nhiều tơ tằm từ đây và thu lợi nhuận lên đến 10% đến 15%. Người Đàng Trong bắt đầu nhận ra giá trị của tơ tằm mà họ đã bỏ qua trong một thời gian dài. Tuy nhiên, do thiếu kiến thức hoặc hiểu biết hạn chế về kỹ thuật, họ vẫn chưa thể xử lý các loại tơ khác nhau để tạo ra những loại vải đặc biệt. Điều này khiến vải của họ có chất lượng không đồng đều. Giá tơ tằm biến động tùy thuộc vào sản lượng hàng năm. Giá thị trường hiện tại là 40 caches một tấc, tương đương với khoảng 4 livre 1/16 sou một catis.

 

[doctor76]

GỖ ĐẠI BÀNG [ GỖ TRẦM HƯƠNG]​

Gỗ trầm [calemba] hoặc loại gỗ "đại bàng" thượng hạng thuộc sở hữu của nhà vua và ông ta là người buôn bán độc quyền loại gỗ này. Giá của nó có thể lên đến 64 hoặc 80 quan một catis và rất khó để có được. Loại gỗ chất lượng thứ hai dễ tìm thấy hơn. Các loại gỗ kém chất lượng hơn thì phổ biến. Người mua cần phải am hiểu để có thể chọn được loại gỗ tốt vì người bán thường làm giả bằng cách nhuộm đen và phủ một lớp nhựa lạ để khiến nó trông giống như loại gỗ chất lượng cao hơn.

Gỗ "đại bàng" của Đàng Trong, đặc biệt là gỗ từ Lào và Chăm Pa, có mùi thơm đậm hơn nhiều so với gỗ từ Xiêm, Destroi và những nơi khác mà người Hà Lan lấy gỗ về. Ông Friel, trong chuyến dừng chân tại Malacca vào năm 1744 khi trở về từ Đàng Trong, đã kiếm được 50% đến 60% lợi nhuận từ số gỗ trầm mà ông mang theo.

 

[doctor76]

HẠT TIÊU​

Hạt tiêu rất dồi dào. Hạt tiêu đẹp và có chất lượng tốt. Các thương nhân Trung Quốc mua rất nhiều. Điều này đã khiến giá hạt tiêu tăng lên vào năm 1749, lên đến 15 hoặc 16 quan cho 1 pic, tương đương với 120 catis.