[Funland] Dịch sách cổ: Nhật ký hành trình đến xứ Nam Hà [1749-1750] của Pierre Poivre

[doctor76]

Ngày 19:

Từ đầu tháng này chúng ta đã được hưởng một mùa xuân đẹp; và thời tiết bắt đầu trở nên rất nóng. Chúng tôi đã được tiếp đón ông d'Azemat, luật sư của các nhà truyền giáo Pháp, người đã mang đến cho tôi nhiều loại cây giống, trong đó có cây thông, loài cây mọc rất cao ở đây và được đánh giá cao. Người ta đã phải rất vất vả để mang những cây đó ra khỏi núi, nơi chúng được tự nhiên sinh sôi, và nơi nhà vua cho bảo vệ nghiêm ngặt bởi vì ông rất coi trọng loại gỗ này để làm cột buồm cho các tàu chiến của mình. Để có được những cây giống đó, chúng tôi đã cử những người nghèo không có gì để mất và để mạo hiểm [đi lấy chúng].

Tôi đã được tiếp đón vị quan lại phụ trách việc kiểm tra các khoản tiền của người Hoa. Người đàn ông này, theo phong tục của những người cùng loại, đã dành thời gian thăm viếng để hỏi tôi hàng nghìn câu hỏi phiền phức.

 

[doctor76]

Ngày 20:

Chúng tôi đã gửi lên tàu một chiếc thuyền chở đầy các loại hàng hóa khác nhau. Chúng tôi không còn thấy bất kỳ thương nhân [bán] đường nào xuất hiện nữa. Tuy nhiên, vẫn còn rất nhiều đường trong nước.

Tôi đã mua một vài cuộn lụa trắng khá đẹp. Chắc chắn những người này sau này sẽ sản xuất ra những loại vải lụa rất tốt nếu thương mại với người châu Âu cho họ hy vọng về việc tiêu thụ sản phẩm. Tơ của họ có chất lượng rất tốt. Quốc gia này cung cấp rất nhiều tơ và có thể cung cấp nhiều hơn nữa nếu người Nam Hà tìm được thị trường tiêu thụ. Hiện tại, họ chỉ trồng dâu tằm và nuôi tằm theo tỷ lệ với lượng hàng hóa mà họ bán được.

Vì chúng tôi đến đây vào mùa vụ, lụa đã được tiêu thụ hết và chúng tôi chỉ có thể mua được một ít lụa cũ với giá cao. Chúng tôi chỉ tìm thấy chúng ở những người thợ đã mua chúng để dùng cho xưởng sản xuất của họ vào tháng tư, thời điểm thu hoạch. Nếu người Nam Hà tìm được thị trường tiêu thụ cho lụa của họ, họ sẽ càng nhiệt tình sản xuất hơn nữa vì cây dâu chỉ mọc được trên những vùng đất cằn cỗi, không thể trồng được loại cây gì khác. Họ chọn những vùng đất cát ven biển và sông để trồng dâu. Vào tháng mười một, khi mùa mưa kết thúc, họ cắt cành dâu năm ngoái, chia thành những đoạn nhỏ dài khoảng 5,6 pouce và cắm xiên xuống đất đã xới nhẹ. Họ trồng chúng giống như một người làm vườn trồng xà lách và chưa đầy 2 tháng sau, tất cả những cây con này đã phủ đầy lá, tạo thành một cảnh tượng đẹp mắt, giống như một vườn nho. Vào tháng hai, họ hái lá để nuôi tằm, và cứ mỗi năm lại làm lại như vậy. Bằng cách này, người Nam Hà thu được nhiều lá hơn và lá cũng mềm hơn.

 

[doctor76]

Ngày 21:

Chúng tôi đã mua một số pic đường rất tốt với giá 14 quan 2 masse mỗi pic [đường] Nam Hà, tương đương với 150 caty. Mặt hàng này là sản phẩm dồi dào nhất mà Nam Hà cung cấp. Tất cả các xưởng làm đường của vương quốc đều nằm ở tỉnh Cham, bên bờ sông Hội An. Không lâu trước đây, người Nam Hà mới bắt đầu sản xuất một lượng đường nhất định. Trước đó, họ chỉ sản xuất đủ để tiêu dùng trong nước, nhưng khi các thương nhân Trung Quốc mở rộng thị trường tiêu thụ, họ đã nhân rộng các xưởng lọc đường đến nỗi hiện nay họ có thể xuất khẩu 80 chiếc thuyền đầy đường dư thừa so với nhu cầu tiêu thụ trong nước.

Các xưởng sản xuất đường ở đây có nhiều người làm việc. Một số người trồng mía. Số khác, sau khi mua mía của những người này, đưa mía vào cối xay, ép lấy nước mía rồi đun sôi để tạo thành mật. Một loại thợ khác mua mật bán theo vò, rồi đun sôi nhiều lần nữa để mật đặc lại như đường, tinh chế và bán cho người tiêu dùng.

Nếu một công ty hoặc một người giàu có muốn thu mua toàn bộ đường của Nam Hà, vào mùa cắt mía, tức là vào tháng một, họ chỉ cần trả cho nông dân một ít tiền mặt hơn giá thông thường cho mỗi vò mật, và chắc chắn họ sẽ mua được toàn bộ đường của vùng đất này. Mật có giá rất rẻ. Một vò thường có giá 2 quan trừ một ít tiền mặt, và có thể cho ra đến 20 caty đường. Tất cả các công đoạn tinh chế đường đều rất đơn giản và về cơ bản giống như các nhà máy đường ở Châu Mỹ của chúng ta. Họ chưa có ý tưởng sử dụng máy xay sức nước, mà chỉ sử dụng sức kéo của trâu để quay máy ép.

 

[doctor76]

Ngày 22:

Hôm nay tôi đã mua 2 pic hạt Diou, hay còn gọi là hoa đỏ. Tôi đã tìm hiểu cách gieo hạt và trồng cây này. Dưới đây là những gì người chuyên gia mà tôi đã hỏi cho biết.

Hạt Diou được gieo vào đầu mùa xuân, giống như gieo lúa hoặc gạo. Người ta chọn loại đất tốt, hơi khô và không bị ngập nước, vì mưa và độ ẩm có hại cho cây. Hạt giống sẽ nảy mầm sau 10 ngày; sau 50 ngày, cây ra hoa; ban đầu hoa có màu trắng, ngày thứ hai chuyển sang màu đỏ nhạt, và đến ngày thứ ba thì chuyển sang màu đỏ hoàn toàn. Người ta thu hoạch hoa vào ngày thứ tư, trước khi mặt trời mọc. Người ta chọn thời điểm này để tránh những chiếc gai bao phủ cây, vì nếu bị sương đêm làm ẩm, gai sẽ mềm ra và không gây tổn thương. Sau khi thu hoạch hoa vào các giỏ, người ta thả chúng vào các thùng nước vào buổi tối để các bông hoa dính vào nhau, tránh bị gió thổi bay khi phơi khô trên giàn vào ngày hôm sau. Khi hoa khô, người ta cẩn thận đóng gói vào túi để tránh bị sâu bọ xâm hại.

Có lẽ điều bất tiện này sẽ không xảy ra ở một đất nước khác ngoài Nam Hà, nơi có quá nhiều sâu bọ đến nỗi không thể bảo quản bất cứ thứ gì. Loại hoa đã được phơi khô này là một trong những nguyên liệu nhuộm màu đỏ đẹp nhất mà bạn có thể tìm thấy. Người dân địa phương rất coi trọng nó, và người Trung Quốc mua một lượng lớn mỗi năm. Hàng hóa này đôi khi có giá lên đến 77 quan một pic. Năm nay, nó chỉ có giá từ 20 đến 24 quan. Vì chúng tôi đã không may đến vào mùa mưa, tôi lo ngại rằng một lượng nhỏ hàng hóa mà chúng tôi đã mua sẽ đến tay công ty trong tình trạng rất tồi tệ, bởi vì chúng tôi đã mua nó vào thời điểm không thể phơi khô bất cứ thứ gì và sâu bọ có thể xuất hiện ở khắp mọi nơi. Sau khi mang Diou về nước, người Trung Quốc sẽ nghiền nó thành một loại bột khô, hoặc chính xác hơn là một loại bột màu đỏ, rồi mang trở lại và bán ở Nam Hà để nhuộm màu. Nguyên liệu đã được chế biến như vậy có giá rất cao, khoảng 1 quan 1 cân. Đó là lý do tại sao người nước ngoài rất ngạc nhiên khi bị yêu cầu 8 hoặc 10 quan để nhuộm một tấm vải chỉ có giá 2 hoặc 3 quan, và đó là một loại thuốc nhuộm có nguồn gốc từ chính đất nước này. Khi thu hoạch hoa, cần phải để lại một lượng nhất định để lấy hạt cho năm sau. Người ta có thể dễ dàng phân biệt loại Diou đầu tiên vì nó có màu đỏ tươi hơn và có vẻ ngoài tươi tắn hơn. Loại thứ hai có nhiều sợi trắng nhỏ hơn, điều đó có nghĩa là hoa đã được hái quá sớm. Khi nếm thử Diou tốt, nước bọt sẽ chuyển sang màu vàng.

 

[doctor76]

Ngày 23:

Tôi đã được đón tiếp bởi cha xứ d'Azemat, một người Pháp, người đã cung cấp cho tôi một lượng lớn cây giống mà tôi đã yêu cầu cho thuộc địa Île de France. Trong số những cây đó, có cây sơn, cây dâu tằm loại lớn, cây thông nhựa, cây sơn mài, cây nhuộm màu xanh lá cây, cây cam và nhiều loại cây khác đặc trưng của vùng đất này. Ngoài ra, tôi còn được cung cấp cây giống tiêu, cây quế, cây trầm hương, cây mây và nhiều loại cây khác có thể rất hữu ích cho thuộc địa Île de France. Hôm nay, chúng tôi đã được xem một số loại vải lụa địa phương rất chắc chắn và được dệt tốt.

 

[doctor76]

Ngày 24.

Tôi đã cho chuyển lên tàu những cây giống được mang đến hôm qua cùng với một phần đồ đạc của chúng tôi. Tôi đã cho người mang về từ nông thôn những kén tằm để ấp nở thành bướm và từ đó có được hạt giống tươi để mang đến Île de France. Vì tôi không hề nghi ngờ rằng tằm sẽ sinh sôi nảy nở ở thuộc địa của chúng ta, nên tôi đã mua một cái máy nhỏ để kéo tơ từ kén. Dụng cụ này được làm khá thô sơ nhưng ý tưởng rất đơn giản và có vẻ hiệu quả. Cái máy có giá 1 quan. Với mục đích phục vụ cho thuộc địa của chúng ta, tôi đã mua 2 cái máy xay nhỏ rất tiện lợi để xay xát gạo.

Tôi đã nhận được một bức thư từ Đức Giám mục, trong đó tôi được biết những món quà mà chúng tôi đã để lại ở Đà Nẵng và không thể vận chuyển trong thời gian tôi ở Huế, cuối cùng đã đến nơi, Vua đã nhận được chúng và rất hài lòng. Cùng lá thư đó, tôi được biết rằng Vua đã tự ý phân phối những món quà dành cho các quan lại, nghĩa là ngài đã giữ lại phần lớn. Tôi rất buồn khi thấy tất cả những món quà đẹp đẽ này rơi vào tay những kẻ không xứng đáng, nhưng tôi không thể làm gì để ngăn cản. Điều làm tôi buồn nhất là được biết cùng chiếc tàu chở những món quà đến cung đình, còn chở theo một số hàng hóa mà chúng tôi đã gửi tại hải quan và tôi vẫn chưa thể lấy lại được do sự cố ý gây khó dễ của quan On-caï-bo mặc dù Vua đã ra lệnh trả lại cho tôi. Đây lại là một khoản tổn thất nữa cho công ty, bởi vì tất cả những gì vào kho của Vua sẽ không bao giờ ra được. Việc này cùng với những hàng hóa đã bị mất trong cung điện sẽ tạo thành một khoản tổn thất rất lớn, như bạn có thể thấy trong hóa đơn kèm theo. Tuy nhiên, tôi vẫn viết thư cho Đức Giám mục để cố gắng lấy lại những hàng hóa còn lại, nhưng tôi không hy vọng gì nhiều.

 

[doctor76]

LIỆT KÊ SỐ HÀNG ĐÃ ĐỂ Ở ĐÀ NẴNG ĐƯỢC VẬN CHUYỂN ĐẾN KHO CỦA NHÀ VUA​

1. 2.614 cân lưu huỳnh đựng trong 4 thùng lớn đến từ đảo Pháp với giá 6 livre 10 sous 4 deniers tiền mạnh mỗi quintal, tổng cộng là: 242 livre 4 sous 7 deniers.

2. 29 bao lưu huỳnh từ Pondicherry giá 3.500 livre, với giá 18 pagode mỗi bard.

3. 31 pagode tương đương, với tỷ giá 320 rupi cho 0/0 (1 rupi bằng 48 sous) tổng cộng:1.007 livre 12 sous.

4. 30 bao diêm tiêu nặng tổng cộng 3.000 với giá 20 pagode, 125 pagode tương đương với tiền Pháp là 960 livre.

5. 1 máy bơm bằng đồng đỏ 360 pagode tương đương 960 rupi, với tỷ giá 48-franc cho 1 rupi, tổng cộng 3.041 livre

--------------------

Tổng cộng: 4.513 livre 16 sous 7 deniers.

[Sous là một đơn vị tiền tệ nhỏ của Pháp xưa, tương đương với 1/20 của một livre]

[Denier cũng là một đơn vị tiền tệ rất nhỏ của Pháp xưa, thậm chí còn nhỏ hơn cả sous. Nếu như sous bằng 1/20 của một livre thì denier lại bằng 1/12 của một sous]

[Quintal là một đơn vị đo khối lượng lịch sử đã được sử dụng ở nhiều quốc gia khác nhau, đặc biệt phổ biến ở Pháp, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và các thuộc địa cũ của họ, 1 Quintal=100 pound]

[Pagoda: người dịch chưa tìm được tỷ lệ quy đổi đơn vị đo lường này, đây là một đơn vị đo lường của Pháp được sử dụng ở các vùng thuộc địa Pháp tại Ấn Độ]

Chiếc bơm thành phố này đã được ông Dupleix tặng cho chúng tôi tại Pondichéry để làm quà thêm cho nhà vua. Tuy nhiên, thấy rằng số quà ban đầu đã quá đủ, tôi đã muốn giữ chiếc bơm này để dùng cho dịp khác, tôi đã xin phép quan và viết thư từ Huế cho ông Laurens để nhờ ông ấy chuyển chiếc bơm lên tàu, ông ấy đã trả lời tôi rằng việc đã hoàn tất, vì vậy tôi rất ngạc nhiên khi biết rằng món đồ này đã bị công ty mất [ý tác giả nói là từ Huế, tác giả viết thư cho ông Laurens để giữ lại cái bơm này và chuyển ngược lên tàu, nhưng có lẽ chưa chuyển thì đã bị các quan chở bơm vào Huế mất]

 

[doctor76]

Ngày 25.

Tôi nhận được một bức thư thứ hai từ Đức Giám mục, trong đó ngài cho biết cha xứ người Pháp Lidur mới đây đã được lệnh của nhà vua triệu kiến đến gặp thư ký nhà nước On-caï-an-tin để dịch một bức thư mà vua Nam Hà muốn gửi cho vua Pháp, cùng với một danh sách các món quà đi kèm. Đây là bản sao bản dịch mà cha xứ gửi cho Đức Giám mục, và Đức Giám mục vừa gửi cho tôi hôm nay. Ngài đảm bảo rằng bản dịch này hoàn toàn trung thành với bản gốc.

THƯ CỦA VUA NAM HÀ GỬI CHO VUA NƯỚC PHÁP​

[Bản dịch tiếng Pháp]​

Vua của nước Nam Hà kính trọng vua Pháp vô cùng. Bệ hạ sẽ biết rằng, theo sự kế thừa và tuân theo lời dạy của tổ tiên, chúng tôi cai trị một cách nhân từ phần phía Nam của Trung Hoa. Trong vương quốc của chúng tôi, chúng tôi yêu thương tất cả mọi người, và với các nước láng giềng, chúng tôi luôn giữ quan hệ hữu hảo. Dù những người nước ngoài, dù gần hay xa, đến buôn bán để kiếm lời, chúng tôi đều đối xử với họ một cách lịch sự và chân thành. Liệu chúng tôi có phân biệt những người đến từ cảng này hay cảng khác? Liệu chúng tôi có muốn vương quốc Tân [Tần?] (trước đây là vua của Trung Quốc) trở nên nghèo nàn, hay vương quốc Việt (cũng từng là vua của Trung Quốc) trở nên giàu có? Phần đất phương Tây và vương quốc của chúng tôi cách nhau hàng vạn dặm, bị chia cắt bởi bầu trời, biển cả và mây xanh, chưa từng có bất kỳ giao tiếp nào bằng thư từ hay qua lại. Và khi người ta ít ngờ tới nhất, thì vương quốc Pháp lừng lẫy đã không ngại một hành trình dài và khó khăn, vượt qua sóng gió để gửi một người thông minh và tài giỏi mang theo một bức thư và những món quà, qua đó thể hiện tấm lòng chân thành của mình. Sau khi suy nghĩ kỹ về những ân huệ và ưu ái to lớn như núi cao biển sâu mà chúng tôi đã và sẽ nhận được, chúng tôi tha thiết cầu xin và mong muốn rằng vương quốc này và vương quốc Pháp sẽ luôn vui vẻ và gắn bó như một, để hai vương quốc có thể kết nghĩa hữu hảo và đoàn kết bền vững. Những ân huệ lớn lao mà chúng tôi đã nhận được sẽ được khắc ghi mãi mãi trong trái tim chúng tôi. Chúng tôi nghĩ rằng đức vua quý giá đã tặng cho chúng tôi một món quà như trái đào nhưng chúng tôi không biết lấy gì để đáp lại, nên xin gửi tặng một món quà nhỏ như trái lê để bày tỏ lòng thành của mình. Kính chúc Bệ hạ vạn phúc.

DANH MỤC QUÀ VUA NAM HÀ TẶNG VUA PHÁP​

4 chiếc ngà voi

5 tấm gỗ chạm hoa

500 livres đường kết tinh [1 livre=489,5gr]

500 livres đường bột

5 tấm gỗ mun

20 ống tre nhỏ cắm hoa

Ngày 27 tháng 11 năm Mậu Thìn [năm con rắn], tức ngày 5 tháng 1 năm 1750.

[Trong nguyên tác, quả Đào vẫn viết là Dao, quả Lê viết là Li, tác giả chú thích như sau: Đó là một loại trái cây màu đỏ (quả Đào); cách diễn đạt này ám chỉ một phong tục ở Trung Quốc. Người tặng một loại quả gọi là Đào cho một người để tạ ơn một loại quả gọi là Lê, loại quả này rẻ hơn quả Đào, việc áp dụng rất dễ thực hiện]

Đức Giám mục viết thư cho tôi biết rằng nhà vua đã thúc giục các quan lại của mình giải quyết công việc của chúng tôi một cách nhanh chóng. Ông khuyên tôi nên chờ đến ngày 25 tháng [này], vì sau đó các ấn tín sẽ bị niêm phong. Bởi vì nếu công việc của chúng tôi không hoàn thành trước thời hạn đó, chúng tôi sẽ phải chờ thêm một tháng rưỡi nữa để các nghi lễ đón năm mới kết thúc. Tôi không biết phải nghĩ gì về những sự trì hoãn này. Tôi vẫn chưa thấy vị quan kiểm tra mà nhà vua đã giao cho tôi từ hai tháng trước.

 

[doctor76]

Ngày 26:

Từ ngày trăng tròn, trời mưa liên tục. Điều đó không ngăn cản chúng tôi mua thêm vài pic đường. Quan lại vẫn chưa xuất hiện, và điều đáng tiếc là sự có mặt của ông ta là cần thiết để chúng tôi có thể vận chuyển hàng hóa. Ít nhất thì thông dịch viên nhút nhát của chúng tôi và các lái thuyền không dám làm việc đó trước khi quan lại đến.

Hàng ngày, người ta mang đến cho chúng tôi rất nhiều tấm lụa, nhưng chúng tôi không thể mua được mặc dù chúng được bán với giá rất rẻ, bởi vì những tấm lụa này mỏng, hẹp và ít hoa văn. Người Nam Hà chỉ mặc những loại vải mỏng, cả vì khí hậu nóng của đất nước và vì nghèo. Họ sẽ không thể trả giá cho những loại vải được dệt tốt hơn, nhưng nếu chúng ta có thời gian và vốn đầu tư, chúng ta có thể mua được từ đây những tấm satin, damask, gấm, v.v., với chất lượng tốt như những tấm lụa được mua từ Trung Quốc. Để làm được điều đó, chúng ta phải đặt hàng và trả giá cao để khuyến khích những người thợ thủ công ngay từ đầu và làm cho họ quen với việc cung cấp những sản phẩm tốt.

Hôm nay, người ta mang đến cho chúng tôi một tấm lụa sọc rất chắc chắn, tốt, rộng và được dệt rất đẹp. Tấm lụa này đã được đặt hàng, vì vậy nó có giá 20 quan, bởi vì ở đất nước này cũng như ở những nơi khác, những người thợ thủ công không muốn thay đổi thói quen của họ nếu không được trả một mức lương cao hơn so với mức lương thông thường. Những thử nghiệm của các nhà sản xuất Nam Hà này là bằng chứng cho thấy về sau, chúng ta có thể nhận được từ tay họ những sản phẩm chắc chắn hơn những sản phẩm mà họ thường cung cấp. Tôi tin rằng những người châu Âu đầu tiên đến Trung Quốc cũng không mua được những loại lụa đẹp và những tấm lampas [một loại vải lụa cao cấp có hoa văn rất đặc biệt và cầu kỳ] như ngày nay.

 

[doctor76]

Ngày 27:

Chúng tôi tiếp tục mua đường, các thương nhân bắt đầu quen dần với việc hạ giá. Người ta mang đến cho tôi cây chàm rất đẹp và rẻ, nhưng nó chưa được bán vì chưa khô. Người thợ giữ nó ở dạng lỏng trong các bình gốm và bán cho thợ nhuộm dưới dạng đó. Một bình nặng 100 livres bán với giá 1 quan 5 masses. Tôi ước tính rằng khi làm khô, nó sẽ còn lại khoảng 25 livres, như vậy giá cả sẽ không quá đắt. Tôi đã mua sáu bình để thử nghiệm. Trong mùa vụ, có thể tìm được 2.000 bình và tôi tin rằng chúng ta có thể làm cho người thợ quen với việc làm khô nó thành từng miếng như chàm ở Châu Mỹ.

Tôi đã mua một ít các loại mây khác nhau để thử nghiệm, đất nước này sản xuất rất nhiều mây. Có năm hoặc sáu loại mây khác nhau, chỉ khác nhau về độ dày và khoảng cách giữa các mắt. Tất cả các loại mây này đều rất hữu dụng, nhưng chúng không tốt bằng mây ở Malacca, loại mây có mắt thưa hơn. Tuy nhiên, người Trung Quốc mang mây từ đó đến đây và bán ở đây với giá cao hơn mây của địa phương.

 

[doctor76]

Ngày 28:

Có nhiều thương nhân buôn đường đến nhưng họ đã cố gắng lừa gạt chúng tôi bằng nhiều mánh khóe nên chúng tôi không thể giao dịch được với họ. Chúng tôi đã nhận được một số tấm gỗ khác nhau mà tôi đã đặt hàng từ vùng núi để gửi mẫu sang Ấn Độ.

Đất nước này rất giàu có về các loại gỗ đẹp, dùng để đóng tàu, làm khung nhà và đồ nội thất. Tôi tin rằng có rất ít quốc gia trên thế giới giàu có về mặt này như Đàng Trong. Loại gỗ thích hợp nhất để đóng tàu ở đây là một loại gỗ tếch, nhưng nó cứng hơn, nhẹ hơn và có vân gỗ mịn hơn tếch ở Ấn Độ. Mọt rất khó ăn loại gỗ này. Người dân địa phương gọi nó là chao chagne. Loại gỗ này có rất nhiều, đặc biệt là ở tỉnh Đồng Nai, giáp với Chân Lạp. Người ta mua gỗ ở đó dưới dạng ván dài 80 đến 100 thước, dày 3 hoặc 4 inch. Tất cả các tàu chiến và tàu lớn của nước này đều được đóng bằng loại gỗ này. Từ hai hoặc ba năm nay, vua đã cấm chặt phá gỗ này nếu không có giấy phép rõ ràng, nhưng điều đó không ngăn cản các thương nhân gỗ cung cấp một lượng lớn gỗ cho công chúng.

 

[doctor76]

Ngày 29:

Chúng tôi đã chất lên tàu 1.000 giỏ đường cùng với một số hàng hóa khác. Tôi đã phải đi cùng các thuyền của chúng tôi để làm thủ tục hải quan và vượt qua những khó khăn mà các quan lại có thể gây ra; mọi việc đều diễn ra suôn sẻ.

Ngày 30:

Tôi đã lên tàu và cùng với thuyền trưởng sắp xếp cho chuyến đi của chúng tôi.

Khi đi qua Đà Nẵng, tôi đã đến thăm quan lại nhỏ và tặng ông một món quà thay mặt cho Công ty để cảm ơn ông về tất cả những sự giúp đỡ mà ông đã dành cho chúng tôi kể từ ngày đầu chúng tôi đến đây. Ông là vị quan duy nhất mà chúng tôi cảm thấy được đối xử công bằng và lịch sự một cách chân thành. Tôi đã được vị quan này cho biết rằng người kiểm tra tàu của chúng tôi cuối cùng đã đến Hội An với những bức thư của chúng tôi và một bức thư của vua Nam Hà cùng với một số quà tặng cho vua Pháp. Nghe tin này, tôi đã quay trở lại Hội An.

 

[doctor76]

Ngày 31:

Khi tôi đến nơi, tôi đã được 2 quan kiểm tra cùng với thông dịch viên Miguel đến thăm. Anh ta nói với tôi rằng cuối cùng mọi việc của chúng tôi đã được giải quyết, rằng Vua đã tha miễn cho tất cả các khoản thuế của chúng tôi và đã ký vào đơn xin mà tôi đã trình lên, rằng đơn xin đã được đóng dấu đỏ và đang trong tay của hai quan kiểm tra tàu. Tôi đã yêu cầu họ đưa cho tôi đơn xin đó, nhưng những kẻ lừa đảo này nói với tôi rằng mặc dù Vua đã tha thứ cho tôi tất cả các khoản thuế này bằng văn bản, nhưng ông vẫn yêu cầu 3.000 quan, rằng hàng hóa của chúng tôi trong kho đã được các quản lý kho ước tính là 1.800 quan, do đó tôi vẫn còn nợ 1.200 quan.

Yêu cầu mới này khiến tôi vô cùng ngạc nhiên, nhất là khi việc được miễn thuế hoàn toàn lại mâu thuẫn với việc phải trả 3.000 quan. Tôi không thể tin được rằng một trò lừa đảo như vậy lại đến từ Vua, bởi vì điều đó trái với mọi luật lệ của vương quốc, khi mà món quà rất lớn của chúng tôi đáng lẽ phải miễn cho chúng tôi mọi khoản thuế. Hơn nữa, chúng tôi không có đủ hàng hóa để trả số tiền 3.000 quan với mức thuế suất 10% theo luật định. Thêm vào đó, số hàng hóa ít ỏi mà chúng tôi có trong cung điện, Vua đã giữ lại và tôi đã tặng cho ông (vì thấy rằng mình sẽ không được trả tiền). Ông ta đã nhận lấy, và theo hóa đơn của chúng tôi, bao gồm cả những hàng hóa cuối cùng được lấy từ Đà Nẵng và mang đến Huế cùng với những món quà, tổng giá trị của chúng lên tới hơn 6.000 quan. Trước đây, theo lệnh của Vua, việc ước tính một nửa số hàng hóa này là 2.000 quan. Bây giờ khi phần còn lại được cộng vào và tính toán, tại sao tổng ước tính chỉ còn 1.800 quan? Nói tóm lại, có quá nhiều mâu thuẫn, quá nhiều bất công trong một vụ việc như vậy!

Tôi đã trả lời những người này rằng luật pháp đã cho tôi quyền miễn trừ tất cả các khoản thuế, rằng văn bản ghi rõ quyền miễn trừ này đang trong tay họ và tôi yêu cầu họ trả lại cho tôi. Họ đã hứa ngay lập tức nhưng với điều kiện là tôi phải trả 1.200 quan. Vì tôi khăng khăng phủ nhận khoản nợ này nên họ đã quay về nhà và cử lính đến ngăn cản các lái thuyền chất hàng hóa của chúng tôi lên tàu và ngăn cản các nhân viên hải quan cho phép chúng tôi qua.

Sau khi bàn bạc với các quý ông của chúng tôi về những rắc rối và sự chậm trễ mà chúng tôi phải đối mặt vì một hành vi bất công như vậy, tôi đã quyết định gửi cho họ số tiền mà họ yêu cầu. Ngay lập tức, họ đã cấp phép cho chúng tôi vận chuyển hàng hóa lên tàu và sau đó mang đến cho tôi văn bản có chữ ký của Vua. Dưới đây là bản dịch của văn bản này do cha xứ Lidure, một người Pháp, người được cho là hiểu rõ nhất tiếng Việt, thực hiện.

Trước khi đọc, cần biết rằng tất cả các văn bản hoặc bằng chứng trong nước này không gì khác hơn là những đơn xin có chữ ký bằng bút lông của Vua, tức là ở cuối văn bản, Vua viết bằng chữ đỏ: "Chúng tôi chấp thuận như đã yêu cầu", mà không bao giờ viết tên của mình.

 

[doctor76]

BẢN DỊCH VĂN BẢN CỦA NHÀ VUA NAM HÀ​

Pierre Le Poivre, sứ thần của Vương quốc Pháp tại phương Đông, cúi đầu bái lạy trăm lần trước nhà vua Nam Hà.

Chúng tôi xin tâu lên đức vua chí tôn và tối minh, xin chúc ngài vạn tuổi. Năm nay, theo lệnh của đức vua, con tàu của chúng tôi đã vượt biển từ vương quốc Pháp đến vương quốc hiển hách này, mang theo vô số những món quà quý giá để dâng lên đức vua chí tôn và tối minh. Chúng tôi đã được đức vua tối minh ban cho nhiều ân huệ và ưu đãi lớn lao. Ngài đã ngắm nhìn chúng tôi bằng ánh mắt nhân từ và đã sai quan lại kiểm tra các con tàu, kiểm kê và lập danh sách tất cả các hàng hóa, rồi chuyển vào cung để bệ hạ ngự lãm và mua sắm. Vì vậy, chúng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn và xin phép được tận hưởng ân huệ của đức vua tối minh khi ngài đã ra lệnh miễn trừ tất cả các loại thuế lệ thông thường. Do đó, chúng tôi xin dâng lên đức vua chí tôn và tối minh tất cả các hàng hóa mà ngài đã mua trong những ngày qua, những hàng hóa vẫn còn trong cung và chưa được chuyển đi. Chúng tôi cũng xin được miễn trừ tất cả các loại thuế lệ trong năm nay. Ngoài ra, chúng tôi xin phép được đề nghị rằng các con tàu của quốc gia chúng tôi sẽ đến vương quốc hiển hách này hàng năm, và chúng tôi xin đề nghị được cử một trong những quan lại đã kiểm tra các con tàu đến kiểm kê và lập danh sách tất cả các hàng hóa, sau đó xin phép được vào cung để nộp thuế cho bệ hạ, tức là 4.00 quan cho mỗi con tàu. Sau khi đã kiểm tra xong danh sách hàng hóa mà bệ hạ đã mua, chúng tôi sẽ trừ đi số tiền vượt quá 4.000 quan hoặc cộng thêm số tiền còn thiếu để đủ số tiền quy định. Chúng tôi sẽ dâng thêm một món quà cho bệ hạ mỗi khi các con tàu cập bến. Chúng tôi rất mong được đức vua chí tôn và tối minh chấp thuận lời đề nghị này.

Để xin ngài ký bằng bút vàng của ngài và tha miễn cho chúng tôi, miễn cho chúng tôi những khoản thuế mà ngài đáng lý phải thu đối với các tàu thuyền, dù chúng có lớn đến đâu đi nữa, và cả khoản phí cho quan lại đến kiểm tra tàu thuyền, bao gồm chi phí đi lại và ăn uống của họ. Chúng tôi cũng xin bệ hạ miễn cho chúng tôi mọi khoản thuế phải nộp cho tất cả những người có quyền kiểm soát tàu thuyền, bất kể khi tàu thuyền đến hay khi chúng quay trở lại. Chúng tôi xin ngài tha thứ cho mọi khoản thuế để chúng tôi được lợi. Chúng tôi ngẩng cao đầu mong chờ ân huệ này từ đức vua sáng suốt và cao quý, và chúng tôi xin chúc ngài sống muôn tuổi.

Năm thứ 10 niên hiệu Cảnh Hưng, vua Lê ở Đại Việt, ngày 27 tháng 11 âm lịch tương đương ngày 5 tháng 1 năm 1750 dương lịch.

Vua đã viết bằng chữ đỏ những lời sau:

“Ta hoàn toàn chấp thuận và tha miễn theo như những gì đã được cầu xin trong đơn.”

 

[doctor76]

Ngày 1 tháng 2.

Các quan lại hôm nay đã từ chối những giấy phép mà họ đã đồng ý hôm qua, và đã gửi lời nói rằng lý do là mỗi người trong số họ cần thêm 250 quan cho các khoản phí kiểm tra đầu tiên của tàu khi đến, chưa kể một 150 quan cho cả hai người họ cho khoản phí kiểm tra thứ hai khi chúng tôi rời đi.

Tôi đã đồng ý với khoản phí cuối cùng vì nó dựa trên thông lệ. Còn về khoản phí đầu tiên, tôi đã phủ nhận nó như một yêu sách vô lý nhất. Cả ngày đã trôi qua trong những khó khăn và phiền phức đến nỗi không thể hoàn thành bất kỳ việc gì.

Ngày 2:

Chúng tôi đã đến nhà của người môi giới người Bồ Đào Nha để nhận một 1.200 pic đường mà chúng tôi đã ký hợp đồng mua. Người này đã gây ra cho chúng tôi hàng ngàn khó khăn về chất lượng và trọng lượng của các đồng piastre của chúng tôi, về cách thức cân, nói tóm lại, anh ta đã đối xử với chúng tôi theo kiểu người Nam Hà. Sau đó, khi đến lúc lên tàu, tất cả các giỏ hoặc rổ đều bị mục nát và được bảo quản rất kém đến nỗi đường bị đổ ra trên đường đi. Hơn nữa, phần lớn hàng hóa bị ẩm ướt và tan chảy thành mật. Người môi giới, người chỉ mua số đường này để bán lại cho chúng tôi, đã lơ là việc bảo quản tốt, để tiết kiệm 30 hoặc 40 quan, và đã tự thuyết phục mình rằng trong mùa xấu như hiện tại, chúng tôi sẽ buộc phải nhận hàng dù được bảo quản tốt hay xấu, nhưng anh ta đã bị lừa vì chúng tôi đã đặt điều kiện trong hợp đồng của mình là hàng hóa phải ở trong tình trạng có thể vận chuyển từ kho của anh ta lên tàu. Từ nay trở đi, không còn thời gian để khắc phục sự cẩu thả của thương nhân này, giải pháp duy nhất còn lại cho chúng tôi là từ bỏ hợp đồng mặc dù chúng tôi chỉ có rất ít hàng hóa vì chúng tôi đã tính đến 1.200 pic này.

Tôi tin chắc rằng nhiều người khác đã nắm lấy cơ hội này để tăng thêm một chút trọng lượng của tàu và sẽ không bận tâm về việc mang đến cho Công ty những hàng hóa tốt hay xấu miễn là tàu trông có vẻ hơi nặng và hóa đơn được tăng lên, bởi vì trong một doanh nghiệp mới như thế này, danh tiếng của người khởi xướng có vẻ như liên quan đến điều đó: nhưng một lý do yếu kém như vậy có thể nào bao giờ thắng được lợi ích của những người mà mình phục vụ. Tôi đã ưu tiên sự khó chịu khi trở về gần như không có hàng hóa hơn là cái gọi là danh dự khi mang đến đảo Pháp một lô hàng có số lượng tạm ổn nhưng chất lượng rất kém.

Tôi đã quyết định từ bỏ toàn bộ phần hàng hóa này, bởi vì theo ý kiến của tất cả những người am hiểu, nó không thể được chất lên tàu hoặc nếu nó có thể chịu được quá trình vận chuyển từ đây đến đảo Pháp thì cũng sẽ bị hao hụt rất nhiều, và sẽ phải tốn thêm các chi phí mới ở đó để đóng gói và đưa nó vào tình trạng có thể vận chuyển đến Ấn Độ: những chi phí mà, xét đến việc thiếu thốn kinh nghiệm và tiện nghi ở đất nước này, có thể sẽ vượt quá giá trị của hàng hóa.

 

[doctor76]

Ngày 2:

Tất cả những gì chúng tôi có thể làm được hôm nay với các quan lại là buộc họ phải trả lại 100 quan cho nhiều loại hàng hóa mà họ đã mua nhưng chưa trả tiền, và hóa đơn thì cao hơn nhiều. Chúng tôi đã tính cho họ 400 quan để thỏa mãn những đòi hỏi của họ. Ban đầu họ đã từ chối vì tôi trả tiền theo mức quy định của Sắc lệnh của Vua và họ tiếp tục từ chối cho phép vận chuyển hàng hóa của chúng tôi.

Ngày 3:

Các quan lại của chúng ta đã vui vẻ hơn. Họ đã nhận số tiền mà chúng tôi đưa cho họ hôm qua; họ đã đồng ý cho phép vận chuyển hàng hóa của chúng tôi và chúng tôi đã chuyển hết đồ đạc và vật dụng còn lại lên tàu. Tôi đã ở lại đây một mình với ông Laurens. Các quan kiểm tra đã thúc giục tôi nhận lá thư mà vua Nam Hà gửi cho vua Pháp tại đây, và họ đang mang theo những món quà tồi tệ mà họ cũng muốn trao cho tôi để kèm theo lá thư. Tôi luôn từ chối nhận lá thư tại đây để kiềm chế các quan lại này, họ sẽ không dám quấy rầy tôi nữa khi thấy rằng họ sẽ buộc phải lên tàu, nơi mà họ sợ bị chúng ta bắt đền vì những hành động ngu ngốc mà họ đã làm ở đây. Hơn nữa, các quan lại này lo sợ rằng tôi sẽ từ chối nhận lá thư của vua, điều đó sẽ là một sự sỉ nhục lớn đối với Ngài và một rắc rối lớn cho họ, vì họ sẽ phải chịu trách nhiệm về mọi việc trước vua của họ.

 

[doctor76]

Ngày 4:

Tôi đã lên tàu cùng với ông Laurens để trở về tàu lớn. Chúng tôi đã trả tiền và cho phép các người hầu của Thương quán rời đi. Chúng tôi đã trả 150 quan tiền thuê ngôi nhà mà chúng tôi đã ở khoảng 5 tháng. Chúng tôi đã gặp chiếc thuyền nhỏ của tàu lớn ở giữa đường đi từ Đà Nẵng đến Hội An, cùng với một chiếc thuyền địa phương chở đầy thủy thủ mặc quân phục mà tôi đã yêu cầu thuyền trưởng hai ngày trước để sử dụng những người này để thuyết phục các quan lại cho phép chúng tôi vận chuyển hàng hóa hoặc nhận lá thư của Vua với nghi thức thích hợp, trong trường hợp tôi bị buộc phải nhận lá thư tại Hội An.

Chúng tôi đã tiếp tục hành trình với đội hộ tống mới này và đã đến Đà Nẵng.

 

[doctor76]

Ngày 5:

Tôi đã dừng lại ở Đà Nẵng để cho dỡ bệnh viện và nhà kho, và tôi đã chất lên bốn hoặc năm chiếc thuyền nhiều loại hàng hóa khác nhau. Khi đang ở Đà Nẵng, trong bệnh viện, người ta đến báo cho tôi rằng một trong những thủy thủ của chúng ta đã bị đánh đập bởi một nhóm người Nam Hà khoảng 60 người. Vì biết tính hung hăng của người Nam Hà nên tôi đã cử 4 thủy thủ của chúng ta mặc quân phục, dưới sự chỉ huy của một sĩ quan, đi bắt những kẻ có tội và đưa chúng về đây, và họ đã làm được điều đó ngay lập tức: tất cả bọn côn đồ đều biến mất khi họ đến, và ai nấy đều sợ hãi, vội vã chỉ ra kẻ phạm tội. Sau khi thẩm vấn kẻ đã tự thú, tôi đã cho lính của quan lại địa phương bắt hắn và cùm cổ. Tôi đã mời các trưởng làng đến và yêu cầu họ phải cẩn thận để những việc tương tự không xảy ra nữa, nếu không tôi sẽ trừng phạt họ. Họ đã hứa với tôi rằng điều đó sẽ không xảy ra nữa. Sự cứng rắn là cần thiết trong những trường hợp như vậy.

Chúng tôi đã làm việc để thanh toán các khoản nợ của người mua sắm cho tàu. Chúng tôi phát hiện ra rằng hắn còn nợ chúng tôi hơn 200 quan, vì hắn đã không cung cấp đầy đủ những gì đã thỏa thuận. Hắn đã hứa sẽ cung cấp cho chúng tôi vào ngày mai, nhưng rất có thể tên người Hoa này sẽ lừa chúng tôi và ngày mai chúng ta sẽ không tìm thấy hắn ở nhà. Tuy nhiên, vì hắn khẳng định có 20 con bò và 4.000 giạ gạo để giao cho chúng tôi, và nếu bắt giữ hắn, chúng tôi có thể sẽ không nhận được gì cả, nên chúng tôi đã quyết định chờ đến ngày mai. Tôi đã trở về tàu vào ban đêm, chỉ để lại những thủy thủ ốm yếu nhất ở lại bờ.

 

[doctor76]

Ngày 6:

Các quan lại đã đến Đà Nẵng từ Hội An và cử 2 người lính đến tàu để thúc giục tôi lên bờ nhận thư và quà của Vua, vì họ nói rằng sau ngày mai là năm mới của người Nam Hà, lễ hội sẽ kéo dài 5 hoặc 6 ngày và trong suốt thời gian đó sẽ không thể làm gì được. Tôi đã trả lời các quan lại rằng tôi xin họ chuẩn bị sẵn sàng cho ngày mai, tôi sẽ ra ngoài đón thư của Vua và họ hãy chuẩn bị thuyền để đến tàu, nơi tôi dự định sẽ tiếp nhận thư của Vua với nghi thức thích hợp.

Tôi đã dành phần còn lại của ngày để sắp xếp một lượng lớn cây giống các loại có ích ở Nam Hà vào những nơi an toàn trên tàu, nơi mà tôi nghĩ chúng có thể được bảo quản tốt nhất. Tôi coi tất cả những cây giống này là một kho tàng thực sự cho thuộc địa Mauritius của chúng ta, vì vậy tôi đã không bỏ qua bất kỳ nỗ lực nào để có được chúng và tôi sẽ không bỏ qua bất kỳ biện pháp phòng ngừa nào để bảo quản chúng tốt.

 

[doctor76]

Ngày 7:

Tôi đã lên bờ để đón thư của Vua. Đi cùng tôi có một sĩ quan trên tàu và 8 người mặc quân phục. Tôi thấy các quan lại rất lúng túng về nghi thức. Họ không có sẵn lính và thuyền. Tôi đã mời họ lên chiếc thuyền nhỏ của chúng tôi và đưa họ lên tàu. Quan lớn nhất ôm chiếc hộp nhỏ chứa thư của Vua. Tất cả đều mặc lễ phục.

Khi lên tàu, quan lớn đã đặt chiếc hộp lên một chiếc bàn đã được chuẩn bị sẵn cho buổi lễ. Tôi đã cố gắng trấn an họ nhưng vô ích, vì vậy tôi đã phải trực tiếp lấy thư của Vua và cất đi để giúp họ thoát khỏi tình thế khó xử. Sau đó, tôi cho mang lên những món quà, nhưng chúng quá ít và không đáng để vận chuyển. Tuy nhiên, vì tôi luôn có tình cảm tốt với vị vua này, nên không nên làm ngài thất vọng bằng cách từ chối quà của ngài. Hơn nữa, tôi biết rằng nếu mọi việc không được chu đáo như vậy thì đó là lỗi của các quan lại hơn là của ngài, vì họ thường lừa dối ngài.

Sau khi quà tặng kèm theo thư của Vua được đưa lên tàu, các quan lại đã thay mặt vua của họ tặng tôi một món quà đặc biệt gồm 20 con gia cầm và 2 con lợn. Tôi đã nhận tất cả và các quan lại của chúng ta đã vội vã ra đi mà không muốn dùng bữa nhẹ mà tôi đã chuẩn bị cho họ.