Tiết khí
Các tháng trong lịch âm tuân theo các chu kỳ của Mặt Trăng. Lịch nông nghiệp dựa theo Mặt Trời với 24 điểm gọi là lịch tiết khí (節氣). Chúng là các điểm đánh dấu các mùa để hỗ trợ nông dân quyết định khi nào trồng trọt hay thu hoạch mùa màng, trong khi âm lịch. Thuật ngữ "tiết khí" thông thường được gọi là các "điểm thời tiết". Vì việc tính toán dựa theo Mặt Trời, các tiết khí rơi vào xấp xỉ cùng một ngày giống nhau trong mọi năm dương lịch chẳng hạn như lịch Gregory, nhưng nó không tạo ra quy luật rõ ràng trong lịch Trung Quốc do quy tắc tính tháng nhuận của nó. Tiết khí được công bố hàng năm trong niên lịch cho nông dân.
Tiết khí (tiếng Hán truyền thống: 節氣; phát âm PinYin:
Jieqi) là 24 điểm đặc biệt trên quỹ đạo của Trái Đất xung quanh Mặt Trời, mỗi điểm cách nhau 15°. Nó được sử dụng trong công tác lập lịch của các nền văn minh phương đông cổ đại như Trung Quốc, Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên để đồng bộ hóa các mùa. Ở Việt Nam có một số học giả phân biệt tiết và khí. Họ cho rằng cứ một tiết lại đến một khí. Tuy nhiên để dễ hiểu, nhiều người vẫn gọi chung là
tiết khí hoặc đơn giản chỉ là
tiết.
Có hai yếu tố ảnh hưởng đến khoảng cách giữa hai tiết khí gần nhau, đó là:
Vì quỹ đạo của Trái Đất là một hình elíp rất gần với hình cầu chứ không phải là một hình cầu nên vận tốc di chuyển của Trái Đất trên quỹ đạo xung quanh Mặt Trời không phải là một
hằng số. Do đó khoảng cách tính theo thời gian giữa các tiết khí không phải là con số cố định.
Do làm tròn thời điểm bắt đầu của mỗi tiết khí vào đầu ngày mà tiết khí đó bắt đầu
Bàn về ý nghĩa của 24 tiết khí trong một năm
Lịch Tiết khí lịch tiết khí là sản phẩm của nền văn minh phương Đông, ghi chung với âm lịch, là lịch riêng, thể việc việc phân các thời tiết các tháng theo bốn mùa trong năm. Tuy sử dụng trong lịch âm, nó được tính toán, xác định không theo mặt trăng hoặc âm lịch mà tính theo vị trí trái đất, theo kinh độ mặt trời, với cách bốn mùa là tiết Xuân Phân, Hạ Chí, Thu Phân, Đông Chí ( nó tính độc lập và cùng pp với lịch dương). Ứng dụng lịch tiết khí trong lịch gieo cấy nông nghiệp, ngư nghiệp: xuống giống, tưới nước, mùa vụ, gió bão, sương giá,…
Trước đây, ở phương Đông các triều đại có chức quan coi thiên văn, soạn lịch, họ tính toàn tiết khí bằng các phép toán và kết hợp với quan sát sự vận động của các hành tinh (mặt trời, mặt trăng, sao, thiên thể trong vũ trụ) khi chưa tiếp cận dương lịch. Sau này, khi địa lý thiên văn phát triển mạnh, nên việc khám phá hệ Mặt trời được chính xác hơn, nên để thuận tiện, người ta dùng dương lịch để xác định tiết khí (theo các ngày dương lịch tính sẵn) cho tiện dụng và thống nhất.
Tiết khí là lịch tính theo dịch chuyển và vị trí của trái đất so với mặt trời ở tại 24 vị trí kinh độ khác nhau. Đó là 24 thời điểm khi mặt trời ở các kinh độ 0⁰, 15⁰, 30⁰, 45⁰, 60⁰, 75⁰, 90⁰, 105⁰, 120⁰, 135⁰, 150⁰, 165⁰, 180⁰, 195⁰, 210⁰, 225⁰, 240⁰, 255⁰, 270⁰, 285 ⁰, 300⁰, 315⁰, 330⁰, 345⁰ so với Trái đất. Hệ quả của chuyển động này chính là hiện tượng chuyển mùa trong năm.
Có tới 24 Tiết khí ứng với các thời gian cụ thể và bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông như:
Lập xuân, Vũ thủy, Kinh trập, Xuân phân, Thanh minh, Cốc vũ
Lập hạ, Tiểu mãn, Mang chủng, Hạ chí, Tiểu thử, Đại thử
Lập thu, Xử thử, Bạch lộ, Thu phân, Hàn lộ, Sương giáng
Lập đông, Tiểu tuyết, Đại tuyết, Đông chí, Tiểu hàn, Đại hàn.
Mỗi tháng gồm có hai tiết. Tháng giêng của họ được tính từ tiết Lập xuân đến tiết Kinh trập, tháng hai từ Kinh trập - Xuân phân - Thanh minh. Tháng ba từ Thanh minh, Cốc vũ - Lập hạ,…
Phân định mùa
Theo tiết khí trong lịch Trung Quốc, các mùa bắt đầu bằng tiết khí có chữ "Lập" trước tên mùa. Ví dụ: mùa xuân bắt đầu bằng tiết khí lập xuân. Tuy nhiên phân định này chỉ đúng cho thời tiết các nước ở
Bắc Bán cầu Trái Đất quanh vùng Trung Hoa cổ đại. Còn Châu âu thì tiết Xuân Phân mới bắt đầu mùa Xuân (chậm hơn TQ , Á đông 1/2 mùa= 1,5 tháng)
Với các nước phương Tây, các mùa được phân định bằng các thời điểm có tiết bắt đầu như tiết (vị trí trái đất ) tại xuân phân,
hạ chí,
thu phân và đông chí (đầu mùa, trong khi ở phương đông TQ, VN theo tiết khí tính là giữa mùa).