Mời bác đọc về MUA BÁN BÀI BÁO KHOA HỌC:
“
Mua bán bài báo khoa học?
Đây là một vấn đề (báo Thanh Niên mới nêu) từng gây ra nhiều tranh cãi, vì có khi người ta không hiểu hay không phân biệt được sự khác biệt giữa hợp tác (collaboration) và 'mua bài báo khoa học' (cash for papers). Trong cái note này tôi chỉ muốn giải thích thêm để chúng ta hiểu chút xíu đằng sau những công trình nghiên cứu khoa học.
Mua và bán bài báo khoa học
Khái niệm 'mua bài báo khoa học' mới xuất hiện gần đây từ Tàu. Ở bên đó, các giảng viên và giáo sư bị áp lực phải công bố khoa học. Tuy nhiên, vì nhiều lí do họ không công bố đủ chi tiêu của trường đề ra. Thay vào đó là những công ti chuyên viết mướn và có khi làm nghiên cứu mướn. Các công ti này sản xuất ra nhiều bài báo khoa học, rồi họ gạ bán cho các giáo sư có nhu cầu với một cái giá vài ngàn đến hơn 10 ngàn USD. Có công ti còn bảo đảm từ A đến Z, có nghĩa là chỉ khi nào bài báo được công bố thì mới lấy phí. Đó là mua bán bài báo khoa học, và dĩ nhiên việc làm đó vi phạm qui ước trong khoa học.
Có một hình thức mua bán khác nhưng 'cao cấp' hơn. Theo hình thức cao cấp này, công ti làm nghiên cứu khoa học nghiêm chỉnh, rồi họ mướn một công ti truyền thông soạn bài báo khoa học. Công ti nghiên cứu tìm vài nhà khoa học nổi tiếng và đề nghị họ đứng tên tác giả. Nếu đồng ý, các nhà khoa học này được trả tiền hậu hĩ và trường đại học cũng hưởng thơm. Đây là hình thức 'tác giả ma' (ghost author) vì người làm nghiên cứu và viết bài báo không đứng tên (họ là 'ma'), còn người đứng tên thì chẳng làm gì cả (chỉ bán danh) mà được trả tiền. Dĩ nhiên, việc làm này cũng vi phạm đạo đức khoa học.
Chừng 10 năm nước, một bản tin trên Science cho rằng Đại học King Saud của Saudi Arabia (KSU) mua bài báo từ các nhà khoa học trong nhóm thượng thặng (như viện sĩ viện hàn lâm, giải thưởng Nobel, HiCi, v.v.) để nâng hạng đại học. Bài báo gây ra rất nhiều tranh cãi, và các giáo sư Mĩ nêu vấn đề ethics trong công bố khoa học. Tuy nhiên, sau đó KSU có giải thích rằng tất cả những tác giả đó đều có hợp đồng bổ nhiệm bán thời gian và trường có tài trợ cho nghiên cứu khoa học. KSU bác bỏ cáo buộc rằng trường mua bài báo khoa học.
Hợp tác khoa học
Xu hướng gần đây trong nghiên cứu khoa học là hợp tác. Sự hợp tác diễn ra dưới nhiều hình thức. Hình thức phổ biến nhứt có lẽ là lập nhóm hay labo nghiên cứu. Như trường hợp của tôi, Trường ĐH Tôn Đức Thắng tài trợ cơ sở vật chất để lập labo nghiên cứu cơ xương. Do đó, những bài báo khoa học, kể cả dữ liệu khoa học, do labo này làm ra là thuộc 'chủ quyền' của ĐH Tôn Đức Thắng. Đại học Duy Tân cũng làm như thế và họ rất thành công. Điều đó phù hợp với qui ước khoa học trên thế giới, chớ chẳng có mua bán gì cả.
Nhiều trường đại học ở Việt Nam vẫn làm như thế. ĐHQG TPHCM cũng có ít nhứt là một labo hợp tác như thế, và họ có những công trình thuộc nhóm Nature Index [1]. Ngoài ra, một số giáo sư gốc Việt ở nước ngoài được TPHCM tài trợ để lập viện tính toán ở Việt Nam. Tất cả những nghiên cứu làm tại viện và bài báo khoa học của họ bắt buộc phải ghi viện là một địa chỉ affiliation, dù họ vẫn là giáo sư nước ngoài. Điều này cũng bình thường, chớ không thể nói là 'mua bán'.
Một hình thức hợp tác khoa học khác là hợp đồng bán thời gian. Ở nước ngoài, có nhiều giáo sư làm việc cho hơn 1 trường hay viện nghiên cứu dưới dạng bán thời gian. Do đó, công trình nghiên cứu của họ đều được 'chia sẻ' ở những nơi mà họ có hợp đồng nghiên cứu. Đó cũng không phải là 'buôn bán bài báo' mà chỉ là một hình thức chia sẻ tài nguyên tri thức.
Một nhà khoa học có 2 affiliations trong bài báo sẽ giúp cho 2 trường cùng vươn lên. Không có trường nào nói "nếu anh dùng 2 affiliation thì chúng tôi sẽ cho anh nghỉ việc". Suy nghĩ như vậy có vẻ hẹp hòi quá.
"Bán danh"
Ở nước ngoài, thậm chí còn có trường hợp trường đại học chẳng tài trợ gì cả, mà trường vẫn có tên trong bài báo. Chẳng hạn như ở Úc, nhiều nhà khoa học làm việc trong các bệnh viện và viện nghiên cứu, nhưng họ được các đại học cho chức danh 'kiêm nhiệm' (adjunct professor, adjunct lecturer). Đại học không trả lương cho họ, cũng chẳng tài trợ cho nghiên cứu, nhưng đại học phải có tên trong các công trình nghiên cứu mà nhà khoa học kiêm nhiệm công bố. Không ai nói đó là 'mua bán'; đó là hình thức bổ nhiệm theo cơ chế adjunct hay 'kiêm nhiệm'.
Người khó tánh thì nói đó là 'bán danh'. Trường đại học bán danh cho nhà khoa học để đổi lấy bài báo. Nhưng trong thực tế thì người ta xem đó là hình thức tương trợ với nhau để vươn lên. Có thể nói trong một số ngành, nhứt là ngành y, đa số (có thể trên 60%) các bài báo khoa học của các đại học Úc là dựa trên cơ chế kiêm nhiệm.
Đó chính là lí do tại sao một số giáo sư kí tên trong bài báo khoa học có nhiều địa chỉ. Ví dụ như bài báo mới đây của anh Thạch, có nhiều nhóm hợp tác và nhiều tác giả, mỗi tác giả có nhiều địa chỉ. Trong số đó, chỉ có 1 hay 2 địa chỉ là chánh, còn lại là kiêm nhiệm hay hợp tác khoa học. Mô hình hợp tác (có thể xem đây là 'mô hình') rất ư là phổ biến trên thế giới. Đó là hình thức cùng nhau đi lên, nó hay hơn là suy nghĩ kiểu "chỉ có tôi đi lên, anh phải đi xuống".
Các đại học Việt Nam nắm bắt được mô hình này thì họ sẽ tạo được cái mà tiếng Anh là 'visibility' tốt trên trường quốc tế. Tạo được cái visibility như thế còn là một đóng góp cho giáo dục Việt Nam, và các đại học như thế đáng được khuyến khích.
_____
[1]
https://www.natureindex.com/institution-outputs/vietnam/vietnam-national-university-ho-chi-minh-city-vnu-hcm/5139072334d6b65e6a002021/Chemistry/Analytical Chemistry
- Gs Tuấn từ Úc