GÓC KHUẤT CHIẾN TRANH
Thớt 32:
BÃI BẰNG – AI NHỚ
TÚT 3: HIỆN TẠI – CÓ AI TRĂN TRỞ
Năm 1990, sau 15 năm xây dựng, đào tạo và chuyển giao, toàn bộ đoàn chuyên gia Thụy Điển rời khỏi Việt Nam. Trước khi đi, trưởng đoàn cố vấn Sveningsson trăn trở:
- "Nếu Thụy Điển để Việt Nam tự lo liệu từ nay về sau, thì tương lai có thể là một canh bạc".
Giây phút những người Thụy Điển rời đi, nhà máy giấy Bãi Bằng chính thức trở thành doanh nghiệp Nhà nước.
Nhưng:
Ở vùng đất người Thụy Điển gửi gắm giấc mơ của mình, sau vài thập niên, giờ nhân danh cái nghèo, người ta sẵn sàng vung tay đánh vỡ đầu kẻ khác, chỉ để ăn cắp vài khúc gỗ nguyên liệu làm giấy.
Nhà máy giấy Bãi Bằng hơn 40 năm sau ngày cắt băng khánh thành, không có nhiều thay đổi, ngoại trừ dấu vết thời gian.
Trên các bức tường ngoài xưởng sản xuất, vẫn có những tranh cổ động giai cấp công nhân theo phong cách của thập kỷ 70. Trong xưởng xeo, nơi 40 năm trước người Việt Nam và người Thụy Điển đứng ăn mì spaghetti mừng sự ra đời của cuộn giấy đầu tiên, vẫn là máy móc được sản xuất từ hơn 30 năm trước. Màu sơn tróc lở. Bảng điều khiển đã xước mờ.
Phía ngoài các phân xưởng, những bức tường rêu mốc, kim loại gỉ sét. Trong khuôn viên, cỏ dại mọc thành rừng. Lác đác là những dãy nhà cấp 4 đã xuống cấp, không phân định được còn chức năng hay đã để hoang.
Chỉ trong vòng 2 năm 2014-2015, Công ty cổ phần Giấy Bãi Bằng đã lỗ 255 tỷ đồng, trong khi vốn chủ sở hữu chỉ có 218,5 tỷ. Trong báo cáo tài chính gần nhất của Tổng công ty Giấy Việt Nam (Vinapaco) - cái tên Bãi Bằng chỉ xuất hiện nổi bật ở phần "nợ xấu" với 37 tỷ chưa thể thu hồi.
Ba thập niên sau, Bãi bằng đã đi theo chiều hướng ngược lại với ‘thời xưa’.
Thị trấn Phong Châu vài năm qua chứng kiến có lúc "quán phở cũng không có người ăn", Phó tổng giám đốc Vinapaco Mạc Mạnh Đang mô tả. Đó là quãng năm 2015, khi mà cả Tổng công ty Giấy lẫn Công ty giấy Bãi Bằng đều dày đặc những dấu "âm" trên báo cáo tài chính.
Bãi Bằng không còn vũ trường. Thị trấn Phong Châu là một chuỗi nhà dân thấp tầng quanh một cung đường chừng 3 km. Quán hàng thưa thớt. Các ảnh chụp vệ tinh từ thập kỷ 80 đến nay cho thấy sự mở rộng không đáng kể của vùng lõi đô thị, với điểm đầu là nhà máy giấy, điểm cuối là nhà văn hóa Giấy Bãi Bằng và trường tiểu học Bãi Bằng - vốn cũng là di sản thời Thụy Điển.
Trong nhiều thập niên qua, ngoại trừ vàng mã, phần lớn nhu cầu liên quan đến giấy đều tăng. Tổng lượng tiêu thụ giấy của Việt Nam tăng với tỷ lệ hai con số trong suốt 10 năm qua, giờ đã đạt gần 5 triệu tấn một năm. Nhưng Tổng công ty giấy Việt Nam nằm ngoài bức tranh này - một kịch bản dành cho nhiều huyền thoại kinh tế quốc doanh khác. Thị trường giấy do các doanh nghiệp FDI dẫn dắt.
Bãi Bằng là một số phận điển hình. Bởi dễ nhận ra một thực tế đã được thừa nhận của nhiều bên: khả năng "làm ra tiền" của doanh nghiệp nhà nước luôn thấp hơn các doanh nghiệp tư nhân hoặc FDI. Hiểu đơn giản, cùng một đồng tài sản, nếu khối tư nhân thường kiếm ra hơn 2 đồng một năm, thì doanh nghiệp nhà nước không kiếm được một đồng.
Một trong những lý do được nêu ra là, phương pháp quản lý của doanh nghiệp nhà nước mang những đặc thù riêng.
Nguyên phó tổng giám đốc Vinapaco Trần Ngọc Quế nhớ lại số phận những đề xuất đổi mới của mình sau năm 90. Năm 1994, Giấy Bãi Bằng đệ trình kế hoạch nâng công suất gấp đôi, 100.000 tấn mỗi năm. Ông Quế đưa ra ý tưởng mua công nghệ xeo giấy của Nhật, còn công nghệ xử lý bột của Thụy Điển, đắt hơn 25% so với dự toán ban đầu, nhưng "tận dụng được cái tốt của cả hai nước".
Ông Quế cùng lúc hứng chịu chỉ trích từ Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài chính và cả Văn phòng Chính phủ.
- "Cái rẻ không làm, tự dưng muốn làm cái tốn tiền tốn của" - nhà máy bị mắng.
Còn cổ phần hoá, thì như ông Quế diễn giải về sự bất cập trong cung cách quản lý của doanh nghiệp nhà nước:
- “Cổ phần hóa là việc tất nhiên, để người làm chủ phải là người có tài sản, để họ sống chết với nó. Đấy là vấn đề của tất cả doanh nghiệp nhà nước".
-"Tài sản của nhà nước, sơ suất thì cùng lắm là bị kỷ luật thôi".
Chiến lược cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước đã được Chính phủ thực hiện gấp rút trong thập kỷ qua. Nhưng Tổng công ty giấy Việt Nam chưa nằm trong danh sách.
Những bi kịch của vùng trung du mà người Thụy Điển gửi gắm ước mơ không chỉ dừng ở khối nhà máy trì trệ tại thị trấn Phong Châu.
Công ty trách nhiệm hữu hạn lâm trường Yên Lập là một thành viên của Tổng công ty giấy Việt Nam, đặt tại huyện Yên Lập, Phú Thọ. Trong một tham vọng điển hình của nền kinh tế Việt Nam trước mở cửa, Tổng công ty này được thiết lập theo mô hình tự cung cấp nguồn gỗ: họ nắm trong tay 15 lâm trường, với hàng chục nghìn héc-ta đất lâm nghiệp, để trồng cây lấy gỗ làm giấy.
Những lâm trường quốc doanh này chịu tai tiếng ở nhiều cấp độ. Tại quốc hội, chúng bị mô tả là một mô hình kinh tế yếu kém. Nợ lũy kế của các lâm trường quốc doanh đã vượt mốc 1.000 tỷ đồng từ 3 năm trước. Tại địa phương, như các huyện ở Phú Thọ, lâm trường bị cáo buộc không đóng góp được gì cho kinh tế địa phương mà gây mâu thuẫn.
- "Nắm hàng triệu hecta đất, mà mỗi năm nộp ngân sách nhà nước chỉ được 90.000 đồng mỗi ha/năm, không bằng một nhà máy"
Chủ nhiệm Uỷ ban Tài chính và Ngân sách Quốc hội Phùng Quốc Hiển nói về các lâm trường quốc doanh.
Tại xã Phúc Khánh, huyện Yên Lập, trung bình mỗi người dân có 270 mét vuông đất sản xuất, đủ để trồng 10 cái cây. Tỷ lệ hộ nghèo năm 2018 là 14,6%.
Phía bên kia, lâm trường quản lý hơn 3.000 hecta đất và có năm nộp ngân sách cho huyện chỉ một triệu đồng.
Tại lâm trường được Thuỵ Điện cho tiền năm xưa: Những giống bạch đàn, giống keo đã được đưa vào Việt Nam từ thập kỷ 80, qua bốn thập kỷ không được cải tạo, phục tráng. Chúng "đình công" bằng cách chết non, đem lại năng suất thấp, khó chống sâu bệnh. Năm 2018, hơn 20 nghìn hecta đất lâm nghiệp của Vinapaco chỉ đáp ứng 60% nguyên liệu sản xuất của nhà máy.
Ông Mạc Mạnh Đang, phó tổng giám đốc đương nhiệm, thừa nhận khó khăn lớn nhất mà Tổng công ty giấy Việt Nam và Nhà máy giấy Bãi Bằng đang đối mặt, chính là việc không thoát khỏi các di sản thời trước Đổi mới: từ dây chuyền sản xuất cho đến cây giống, đều là sản vật từ ba bốn mươi năm trước.
Một thế hệ lãnh đạo mới của Vinapaco đang loay hoay tìm cách "đổi mới" trên nền tảng các di sản đó.
Nhưng cũng như thời ông Quế, vai trò của các lãnh đạo doanh nghiệp nhà nước vẫn phải thiên về tư cách "cán bộ" hơn tư cách "doanh nhân": các sáng kiến đều phải vượt qua thử thách báo cáo và giải trình nhiều cấp trước khi được đưa vào thực nghiệm.
Những con người sống trong huyền thoại Bãi Bằng một thời như ông Quế, ông Thưởng, chấp nhận sự thật, là những đứa cháu mình bây giờ thích những cuốn vở bìa bóng, in hình ca sĩ, cầu thủ, nhân vật hoạt hình. Chúng không biết đến cuốn vở cậu bé cưỡi trâu ông mình làm ra nữa.
(Còn nữa)
HÌNH MINH HOẠ
1/ Bên trong nhà máy giấy Bãi Bằng năm 2019
2/ Máy móc trong nhà máy, được Thuỵ Điển trang bị từ những năm 197x - 198x
3/ Một góc nhà máy giấy Bãi Bằng hôm nay