[Funland] Dịch sách Lịch sử: Kể chuyện Nguyễn Ánh-Tây Sơn [1790-1806] của giáo sĩ de La Bissachère.

[doctor76]

Công trình này sau đó được J. Horsburgh, người kế nhiệm (vào năm 1810) Dalrymple với tư cách là sử gia của Công ty Đông Ấn, sử dụng để biên soạn cuốn Directions for Sailing to and from the East Indies, China, New-Holland... (Hướng dẫn Hàng hải tới và đi từ Đông Ấn, Trung Quốc, Tân Hà Lan...). Vào năm 1817, khi thuyền trưởng tàu chiến Achille de Kergariou được cử đến các vùng biển Trung Quốc để treo cờ hoàng gia, bộ atlas của Dayot đã được giao cho ông với nhiệm vụ mang trả lại cho Cơ quan Lưu trữ Hải quân sau khi hoàn thành chiến dịch. Bộ atlas này, như đã được biên soạn vào thời điểm đó và vẫn còn tồn tại tại Cơ quan Lưu trữ Bản đồ và Kế hoạch Hải quân, mang tựa đề: Le Pilote de Cochinchine (Hải đồ Nam Kỳ). Trong một bức thư gửi Bộ trưởng Hải quân ngày 28 tháng 3 năm 1818, Kergariou viết:

"Tôi đã đi qua tất cả các cảng của Nam Hà và trong hành trình đầy thách thức này, tôi đã có dịp kiểm chứng ngược lại hầu hết công trình của ông Dayot. Tôi không thể khen ngợi đủ mức độ chính xác, đặc biệt là cách mà các bờ biển được vẽ trên bản đồ của ông ấy."

[Luân Đôn, 1809-1811. Xem trong Biên niên sử Hàng hải và Thuộc địa (tập XXV, 1825, trang 86, 125), các quan sát hàng hải của Horsburgh: vị trí của nhiều điểm trên bờ biển Campuchia; bờ biển Nam Hà từ mũi Padaran đến mũi Đà Nẵng...]

[H. Cordier, Bordeaux và Nam Kỳ dưới thời Phục Hưng, T'oung-pao, 1908, trang 211. Xem thêm Sứ mệnh của tàu Cybèle, trang 152; qua việc đọc nhật ký của Kerrrariou, có thể nhận thấy thông tin từ Dayot đã hữu ích cho ông ta đến mức độ nào].

 

[doctor76]

B. — Nam tước Antoine de Montyon và Tác phẩm của La Bissachère.​

Sẽ là thừa thãi nếu trình bày ở đây một tiểu sử chi tiết về nhà từ thiện nổi tiếng này. Chúng ta chỉ cần lưu ý rằng các nhà tiểu sử của ông liệt kê trong danh sách các tác phẩm của mình cuốn Exposé statistique (Báo cáo thống kê) hay còn gọi là État actuel du Tunkin, de la Cochinchine (Tình hình hiện tại của Bắc Hà và Nam Hà), và cung cấp các thông tin thư mục cần thiết về tác phẩm này để phục vụ cho nghiên cứu của chúng ta về các ghi chép của La Bissachère.

Rất có thể Montyon đã biết đến tác phẩm của Renouard de Sainte-Croix, được xuất bản tại Paris vào năm 1810, khi ông đang biên soạn cuốn sách của mình. Phải chăng điều này giải thích việc Montyon không muốn khai thác triệt để giá trị mà ông có thể tự nhiên thu được từ các ghi chép của nhà truyền giáo? Chúng ta không chắc chắn, nhưng điều quan trọng cần lưu ý là tác phẩm của Montyon chỉ được xuất bản một năm sau tác phẩm của Sainte-Croix.

Thực tế, vào năm 1811, tác phẩm gồm hai tập in khổ 8,5 dưới đây đã được xuất bản:

VỀ BẮC HÀ VÀ NAM HÀ​

BÁO CÁO THỐNG KÊ VỀ BẮC HÀ, NAM HÀ, CAMPUCHIA, CHAMPA, LÀO, LAC THO​

Tác giả: M. M—N.​

DỰA TRÊN TƯ LIỆU CỦA ÔNG LA BISSACHÈRE, NHÀ TRUYỀN GIÁO TẠI BẮC HÀ​

LONDON​

In tại Nhà in Vogel và Schulze, 13, Poland Street;​

PHÁT HÀNH BỞI MM. DULAU & C., SOHO SQUARE; DEBOFFE, NASSAU STREET; L. DEGONCHT, NEW BOND STREET; N. L. PANNIER, LEICESTER PLACE, LEICESTER SQUARE; VÀ TẠI TẤT CẢ CÁC HIỆU SÁCH CHÍNH CỦA VƯƠNG QUỐC ANH.

NĂM 1811

​

 

[vdtours]

Hết rượu, để em nấu nồi mới rồi mời cụ.

 

[doctor76]

Ngay vào năm sau, tác phẩm này được xuất bản tại Paris với một tựa đề hơi khác, — nhưng điều đáng chú ý là, không có dòng chữ "bởi M. de M—N" và chỉ ghi tên một tác giả duy nhất: La Bissachère. Tuy nhiên, rất có khả năng cao — và điều này sẽ trở nên rõ ràng sau phần giới thiệu này cùng các ghi chú kèm theo bản thảo — rằng La Bissachère không phải là người biên soạn tác phẩm.

Vì ông sống ở London vào thời điểm đó và Montyon cũng đang sống ở đó, người ta có thể cho rằng giữa họ có sự hợp tác chặt chẽ, từ đó nội dung của Exposé statistique đã ra đời; nhưng nếu vậy, việc chỉ ghi một tên trên tựa đề tác phẩm sẽ không được giải thích thỏa đáng. Còn giả thuyết rằng La Bissachère là người duy nhất viết Exposé statistique hoặc phiên bản Paris của nó — và khi đó dòng chữ "bởi M. de M—N" trên ấn bản London sẽ là sai lệch và gây hiểu nhầm, — thì chắc chắn không nên dừng lại ở giả thuyết này. Phong cách viết của nhà truyền giáo mà chúng ta biết qua các ghi chú về Bắc Hà hoặc qua thư từ của ông không có sự lưu loát hay tao nhã như phong cách trong Exposé statistique; khó có thể nhầm lẫn điều này. Và chúng ta hoàn toàn có quyền khẳng định rằng, ít nhất, dù La Bissachère có thể là người biên soạn các ghi chú được sao chép trong bản thảo lưu trữ tại Bộ Ngoại giao, hoặc thậm chí là phần Khái niệm sơ bộ do Sainte-Croix xuất bản — vốn vượt trội hơn các ghi chú về mặt hình thức, — ông vẫn không phải là tác giả của Exposé statistique.

 

[doctor76]

Hết rượu, để em nấu nồi mới rồi mời cụ.

Cảm ơn cụ nhiếu đã động viên em.

 

[doctor76]

Trên thực tế, có nhiều khả năng Montyon là người đã biên soạn và viết Exposé statistique ; — biên soạn bằng cách sử dụng không chỉ các ghi chú của La Bissachère mà còn nhiều thông tin khác được lấy từ tác phẩm gần đây của John Barrow, hoặc thậm chí từ các tác phẩm tổng quan, chẳng hạn như các sách địa lý mang xu hướng triết học phổ biến thời bấy giờ, điều này có thể dễ dàng nhận thấy qua việc xem xét bảng mục lục của tác phẩm; — và viết bởi vì Montyon đã xuất bản các tác phẩm khác, và người ta có thể nhận ra phong cách của ông: sự phát triển mạch lạc, khuynh hướng khái quát hóa, thói quen lan man, câu văn hùng biện và tất cả những ưu điểm cũng như nhược điểm này cuối cùng khiến người ta dễ dàng tin rằng ông đã cố gắng tiếp nối một bài diễn văn về lịch sử thế giới. Cuối cùng, và lập luận này có lẽ là quan trọng nhất, La Bissachère hẳn sẽ không chấp nhận để những sai sót và lỗi nghiêm trọng mà Montyon tích lũy được xuất hiện dưới tên mình, một số trong đó sẽ được nêu ra sau; ông hiểu biết khá rõ về Bắc Hà để không phạm phải những sai lầm rõ ràng về sự kiện, và ông cũng là người — không có gì chứng minh ngược lại — đủ trung thực để không muốn đánh lừa độc giả, đặc biệt trong thời kỳ mà các tác phẩm du ký có rất nhiều độc giả yêu thích.

[John Barrow , A Voyage to Cochinchina in the years 1792 and 1793 (Chuyến đi đến Nam Hà trong các năm 1792 và 1793): Bao gồm cái nhìn tổng quan về các sản phẩm quý giá và tầm quan trọng chính trị của vương quốc thịnh vượng này; cũng như các khu định cư châu Âu mà chuyến đi đã ghé qua, kèm theo những phác thảo về phong tục, tính cách và tình trạng của cư dân ở các vùng đó, cùng với một bản tường thuật về hành trình thực hiện vào các năm 1801 và 1802 tới nơi cư trú của thủ lĩnh bộ tộc Booshuana... Minh họa và trang trí bằng nhiều bản khắc do Medland thực hiện, được tô màu dựa trên các bức vẽ gốc của ông Alexander và ông Daniell. London: In bởi T. Cadell và W. Davies tại Strand. London, 1806, khổ in-4. Dành tặng Sir George Thomas Staunton. — Được dịch sang tiếng Pháp: Voyage à la Cochinchine par les îles de Madère, de Ténériffe et du Cap Verd, le Brésil et l'île de Java (Chuyến đi đến Nam Hà qua các đảo Madère, Tenerife và Cape Verde, Brazil và Java), chứa đựng các thông tin mới và xác thực về tình hình tự nhiên và xã hội của các quốc gia này... Dịch từ tiếng Anh với các ghi chú và bổ sung bởi Malte-Brun, kèm theo một tập bản đồ gồm 18 tấm khắc... Paris, 1807, khổ in-8, 2 tập.

Barrow đã nêu rõ các nguồn mà ông sử dụng để viết các chương về Nam Hà: thông tin do Barisy cung cấp, bởi một thư ký người Trung Quốc của chính quyền An Nam (năm 1793), bởi hai người Anh từng ở Sài Gòn vào các năm 1799 và 1800; — hoặc tìm thấy trong các báo cáo của các nhà truyền giáo "đã cư trú tại đây" (trang 271), thực tế là trong Nouvelles des Missions Orientales (Tin tức từ các Sứ mệnh Phương Đông), được thu thập tại Chủng viện các Sứ mệnh Hải ngoại và xuất bản vào các năm 1785, 1787, 1789, 1794 và 1797.

 

[doctor76]

Dưới đây là một số tựa đề tác phẩm khác của Montyon: Eloge du Chancelier Michel de l'Hôpital, 1787; Influence de la découverte de l'Amérique sur l'Europe (Ảnh hưởng của việc khám phá châu Mỹ đối với châu Âu), được Viện Hàn lâm Pháp trao giải thưởng năm 1792; Rapport fait à S. M. Louis XVIII (Báo cáo trình lên Đức Vua Louis XVIII) (về các nguyên tắc của chế độ quân chủ Pháp, chống lại cuốn sách có tựa đề: Tableau de l'Europe , của M. de Calonne); xuất bản tại Constance, tái bản tại London, bởi Dulau và C., 1796; Examen de la Constitution de la France en 1799 et Comparaison avec la Constitution monarchique de cet Etat (Phân tích Hiến pháp của Pháp năm 1799 và So sánh với Hiến pháp quân chủ của quốc gia này); London, Dulau và C, 1801. Lưu ý rằng các tác phẩm sau này, xuất bản tại London, đều được phát hành bởi cùng một nhà xuất bản với Exposé statistique].

Sau khi suy ngẫm những điều này, hãy chuyển sang tựa đề của ấn bản tác phẩm xuất bản tại Paris, nhưng trước hết hãy ghi nhận dòng chữ kỳ lạ được in trên đó: "dịch từ các tài liệu gốc của nhà du hành này!" Nếu văn bản được viết bằng tiếng Anh hoặc bất kỳ ngôn ngữ nào khác ngoài tiếng Pháp, dòng chữ này có thể được giải thích; nhưng đối với một văn bản tiếng Pháp của một tác giả người Pháp!... Dù không cần cho rằng nhà xuất bản muốn khiến người ta tin rằng La Bissachère đã viết tác phẩm của mình bằng tiếng Việt, người ta vẫn tự hỏi liệu đây có phải là hành động của một kẻ lừa đảo và liệu nhà xuất bản có ý định làm độc giả bối rối hay không. Dù sao đi nữa, rõ ràng là rất khó để giải quyết các vấn đề do ấn bản này đặt ra.

[Hai tập khổ in-8, 325 và 342 trang. Tác phẩm này đã đạt được thành công lớn. Ngay từ năm 1813, một phiên bản tiếng Đức đã được xuất bản với tiêu đề như sau: Tình trạng hiện tại của Bắc Hà, Nam Hà và các vương quốc Campuchia, Lào và Lac Tho. Do De La Bissachère viết. Dịch từ tiếng Pháp, được xuất bản và bổ sung chú thích bởi E. A. W. von Zimmermann, Weimar, tại nhà xuất bản H. S. privil. Landes-Industrie-Comptoirs, 1813; khổ in-8, XII + 446 trang].

 

[lambretta lambro]

Em kê dép ngồi hóng, cảm ơn cụ Doc rất nhiều

 

[doctor76]

Một đoạn trích từ phần Lời Giới Thiệu của ông Montyon dường như xứng đáng được sao chép lại, không chỉ vì nó có thể được coi là một ví dụ — hoặc mẫu — về phong cách viết của ông, mà quan trọng hơn, vì nó thú vị khi cho chúng ta biết ông đã nói gì về La Bissachère.

“Bắc Hà và Nam Hà, sau những bất hòa kéo dài và tai hại, sau khi đã chịu đựng mọi thảm họa do các cuộc cách mạng và nội chiến gây ra, vừa đạt được sự ổn định và bền vững. Vị quân chủ của họ, được rèn giũa bởi nghịch cảnh, ngôi trường vĩ đại của con người, đã chứng tỏ mình là vị tướng tài ba nhất, nhà chính trị kiệt xuất nhất, và là nhân vật vĩ đại nhất của châu Á; bị trục xuất khỏi lãnh thổ tổ tiên, ông đã giành lại chúng; và bằng cách kết hợp quyền thừa kế với quyền kiếm gươm, ông đã thống nhất dưới sự cai trị của mình Bắc Hà, Nam Hà, Cham Pa, Campuchia, Lào, Lac Tho, và trở nên mạnh mẽ hơn bất kỳ người tiền nhiệm nào. Bắc Hà, một quốc gia tự thân đã đông dân và giàu có hơn năm quốc gia kia cộng lại, đã được nâng lên thành đế chế, và qua việc này dường như thoát khỏi sự thống trị của Trung Quốc, nơi mà trước đó luôn phụ thuộc”.

“Sự mô tả về các quốc gia này và bức tranh về các dân tộc này chắc chắn sẽ thu hút và giữ chân sự chú ý của những người có quan điểm khác biệt nhất. Một tình cảm nhân đạo thôi thúc chúng ta tìm hiểu những gì thiên nhiên ban tặng ở mọi vùng đất, và trạng thái của ngành công nghiệp tại đó; một sự tò mò chính đáng dẫn đến việc tìm hiểu những niềm tin tôn giáo, các thiết chế, khoa học và nghệ thuật. Thương nhân có thể tìm thấy trong những thông tin này cơ sở để thực hiện các trao đổi có lợi; nhà chính trị có thể xây dựng các suy đoán chính trị; còn đối với triết gia, đây là một trang mới trong lịch sử loài người.

“Xin cho phép chúng tôi thêm rằng, mối quan hệ được trình bày ở đây với Công chúng không giống như nhiều báo cáo về các vùng đất xa xôi, vốn đôi khi chỉ dựa trên các cuộc trò chuyện với người dân địa phương, những người thường không đủ khả năng cung cấp thông tin chính xác về tình hình quê hương họ; hoặc dựa trên nhật ký của các thủy thủ, những người chỉ vào được các vịnh và cảng, và ngay cả khi họ có đi sâu vào đất liền, thì cũng chỉ có thể đánh giá những gì liên quan đến hàng hải; hoặc từ các quan sát của những du khách chỉ đi qua các quốc gia mà họ mô tả, và thường thậm chí không biết ngôn ngữ của nơi đó. Những thông tin về Bắc Hà và các vùng lân cận này đã được thu thập bằng cùng phương pháp đã mang lại cho châu Âu những thông tin đầu tiên chắc chắn về Trung Quốc. Đây là một trình bày các sự kiện đã được xác minh bởi ông La Bissachère, một nhà truyền giáo người Pháp, người châu Âu duy nhất từng sống ở Bắc Hà và hiện đang cư trú tại châu Âu . [*Có thể tại Rome còn có một nhà truyền giáo khác đã từng đến Bắc Hà. Ông de La Bissachère đã đưa cùng ông ấy đến Anh một thanh niên người Bắc Hà, người duy nhất của dân tộc này hiện đang ở châu Âu].

“Ông La Bissachère đã dành 18 năm tại Bắc Hà và Nam Hà, đã đi khắp hầu hết diện tích của chúng, cũng như phần lớn các quốc gia lân cận; ông hiểu và nói được ngôn ngữ của họ, và đã tiếp xúc với tất cả các tầng lớp cư dân của những quốc gia này. Là cha tinh thần, người bạn tâm giao, cố vấn của các tín đồ Công giáo, những người khá đông đảo tại đây, ông đã giao thiệp với những nhân vật cao cấp nhất của Nhà nước, thường xuyên thảo luận với các quan lại; ông thậm chí đã nhận được sắc lệnh phong chức quan lại; các người Bắc Hà đã được chính phủ cử đến phục vụ cá nhân ông; và nhiều lần ông được triệu kiến trước Hoàng đế”.

 

[doctor76]

Khi đọc bức chân dung này, người ta có thể ngạc nhiên rằng Montyon, một nhà ca tụng khéo léo như vậy, lại mượn rất ít từ tác giả mà ông khen ngợi một cách hào phóng. Nhưng ông tiếp tục:

"Về những sự kiện mà ông ấy không thể cung cấp thông tin, chúng tôi đã thu thập độc lập với ông qua các tài liệu và thư từ của những người từng cư trú tại những vùng đất này, đã tham gia vào các sự kiện xảy ra ở đó, và xứng đáng được tin tưởng ở mọi phương diện."

Như vậy, có thể thấy rằng Montyon rộng mở cánh cửa cho các thông tin thuộc mọi loại và nguồn gốc, và sẽ không còn ngạc nhiên khi trong hai tập sách của ông xuất hiện một sự pha trộn khá cân đối giữa những thông tin chính xác, những báo cáo sai lệch và những thông tin dường như chỉ xuất phát từ trí tưởng tượng phong phú.

Trong ấn bản Paris, nhà xuất bản thực thụ, Galignani, không muốn để Montyon một mình đảm nhận việc giới thiệu La Bissachère, và khi biết phần đóng góp ít ỏi của nhà truyền giáo trong Tình hình hiện tại của Bắc Hà, người ta cảm thấy hài lòng khi thấy nhà xuất bản hào phóng gán ghép những gì thuộc về Montyon cho La Bissachère. Dưới đây là đoạn văn:

"Cho đến nay, chúng ta chỉ có những thông tin mơ hồ và bề ngoài về Bắc Hà, Nam Hà, Lào và các quốc gia lân cận khác, vừa được nâng lên thành Đế chế. Thời gian dài La Bissachère lưu lại khu vực thú vị này của bán đảo bên kia sông Hằng đã mang lại cho ông những hiểu biết mà chúng ta đang thiếu. Không điều gì quan trọng nào thoát khỏi sự quan sát của ông. Hình thức Chính phủ, luật pháp, tôn giáo, sức mạnh của Nhà nước, đặc điểm của đất đai, canh tác, công nghiệp, phong tục, tập quán, tính cách, nghệ thuật, khoa học, văn học, ngôn ngữ, các mối quan hệ thương mại cần thiết lập – tất cả những gì có thể kích thích sự tò mò của người châu Âu đều lần lượt trở thành đối tượng của một cuộc khảo sát sâu sắc và vô tư. Mỗi khía cạnh đã cung cấp cho ông một bức tranh riêng biệt, với nét vẽ chính xác và màu sắc nghiêm túc; phương pháp này xứng đáng trở thành mô hình cho các nhà văn muốn theo đuổi cùng con đường. Có lý do để tin rằng tác phẩm này, được xuất bản năm ngoái tại London và được đón nhận xứng đáng, sẽ không kém phần háo hức được đọc tại Pháp. Nhà chính trị, nhà đạo đức học, nhà địa lý, nhà văn, thương nhân, nhà tự nhiên học đều sẽ tìm thấy những kiến thức chính xác và cụ thể mà họ sẽ vô ích nếu tìm kiếm trong các tác phẩm Du ký và Địa lý nổi tiếng khác."

Galignani.​

Để hoàn thiện hiểu biết của chúng ta về tác phẩm của Montyon, người ta cho rằng nên sao chép lại các tóm tắt của ông, không chỉ giúp thấy rõ mức độ ông đã rời xa La Bissachère, mà còn cung cấp một ý tưởng gần đúng về cách ông xử lý chủ đề rộng lớn mà ông đã hình dung.

 

[doctor76]

III. — Bản thảo tại Cơ quan Lưu trữ Bộ Ngoại giao; MÔ TẢ; XUẤT BẢN.

Bản thảo này được lưu giữ tại Cơ quan Lưu trữ của Bộ Ngoại giao trong sổ đăng ký Asie 21, chứa 37 tài liệu (từ năm 1712 đến 1822) liên quan đến Trung Quốc và Nam Hà. Đây là một tập tài liệu có kích thước 18 cm x 22 cm, mang số thứ tự 22 trong sổ đăng ký; nó bao gồm các trang viết cả mặt trước và mặt sau (trang 70 để trống) và được đánh số từ 1 đến 203, cộng thêm 2 trang không đánh số. Tập tài liệu này cũng có đánh số trang chung của sổ đăng ký theo từng tờ (folio), nhưng đã có một số trường hợp tờ (folio) không được đánh số; hệ thống đánh số chung này kéo dài từ folio 91 đến folio 188, đại diện cho 98 tờ, trong khi thực tế tập tài liệu có 104 tờ.

Hai phương pháp đánh số trang đã được sao chép lại trong ngoặc vuông ngay trong văn bản xuất bản của chúng tôi để giúp dễ dàng tra cứu bản thảo gốc nếu cần thiết; hệ thống đánh số riêng của tập tài liệu được in nghiêng.

Bản thảo không phải là bản gốc; đó là một bản sao bao gồm, như đã đề cập trước đây, văn bản của La Bissachère, kèm theo lời nói đầu và phần giới thiệu của Renouard de Sainte-Croix. Có thể bản thảo này đã được chuẩn bị dưới sự chăm sóc của ông ấy, — hoặc để đính kèm vào một bức thư gửi Bộ trưởng khi ông trở về Pháp, — hoặc để làm tài liệu cho một ấn phẩm đặc biệt.

Bản thảo được soạn thảo mà không quá cẩn thận, chữ viết khá nhanh, nhưng chính tả có nhiều biến đổi khó giải thích ngoài việc do sự thiếu hiểu biết của người chép; dấu câu hầu như luôn không đủ. Chúng tôi nhận thấy rằng để giữ nguyên đặc điểm của bản thảo, một số đặc điểm chính tả nhất định đã được bảo tồn, nhưng những lỗi thuần túy đã được sửa chữa; dấu câu trong bản thảo được giữ nguyên càng nhiều càng tốt, nhưng ưu tiên hàng đầu vẫn là đảm bảo tính dễ hiểu của văn bản; cuối cùng, đối với các từ được gạch chân hoặc viết hoa — rất phổ biến trong bản thảo, — chúng tôi đã không tuân thủ mù quáng các chỉ dẫn trong văn bản mà đã áp dụng các quy tắc phù hợp với thói quen thời kỳ đó.

Trong các ghi chú, các chữ viết tắt sau đây đã được sử dụng:

L. B. chỉ bản thảo của La Bissachère.

R. chỉ lời nói đầu, phần giới thiệu và các ghi chú của Renouard de Sainte-Croix.

MN. chỉ tác phẩm có tựa đề État actuel du Tonkin...

S. C. chỉ bài tường thuật của La Bissachère trong tác phẩm có tựa đề Voyage commercial et politique...

Bw. chỉ tác phẩm có tựa đề A Voyage to Cochinchina...

H. M. P. A. chỉ cuốn Histoire moderne du Pays d'Annam của chúng tôi.

[Dường như bản thảo gốc của La Bissachère không còn tồn tại, dù ở Cơ quan Lưu trữ Bộ Ngoại giao hay trong các kho lưu trữ khác mà chúng tôi đã thăm dò, bao gồm Cơ quan Lưu trữ Quốc gia, Cơ quan Lưu trữ Thuộc địa, và Kho Bản thảo của Thư viện Quốc gia... Mặt khác, chúng tôi cũng đã tìm hiểu xem liệu nó có nằm trong Cơ quan Lưu trữ của Hội Thừa sai Hải ngoại hay không; Cha Launay, người được hỏi về vấn đề này với tư cách là chuyên gia duy nhất, đã vui lòng trả lời rằng không có bất kỳ bản thảo nào của La Bissachère trong kho lưu trữ mà ông phụ trách.

Cần phải thừa nhận rằng sổ đăng ký số 21 không chứa gì có thể chứng minh giả thuyết này; trong đó có một bức thư (bản sao) của Renouard de Sainte-Croix gửi đến Hoàng đế Napoléon I, nhưng nội dung thư liên quan đến một dự án phái đoàn ngoại giao Pháp tại Trung Quốc.

Chữ viết trong sổ này khá giống với chữ viết tay trong phần đề tặng chưa ký tên (À Monsieur Arnauld, thành viên Viện Hàn lâm) trên bản sao tác phẩm của Sainte-Croix mà chúng tôi sở hữu. Tuy nhiên, chúng tôi thận trọng không kết luận rằng bản thảo tại Cơ quan Ngoại giao là do chính tay Sainte-Croix viết; trước hết vì chỉ có sự tương đồng giữa hai kiểu chữ, và ngay cả khi có sự trùng khớp, cũng có khả năng Sainte-Croix đã nhờ cùng một người chép thuê viết lời đề tặng cho các bản sao tác phẩm của mình.

 

[doctor76]

GHI CHÚ​

VỀ BẮC HÀ​

ÔNG DE LA BISSACHÈRE​

Nhà truyền giáo Pháp​

(1807)

​

 

[doctor76]

LỜI NÓI ĐẦU [CỦA CHARLES MAYBON]​

[92/2] Kể từ khi tôi ở Manila, tôi luôn mong muốn có được những thông tin về các cuộc chinh phục mới của Vua Nam Hà, bao gồm Bắc Hà và Campuchia, những vùng đất cực kỳ ít được biết đến và hầu như chưa từng được người châu Âu lui tới. Kể từ khi các biến động và cuộc cách mạng xảy ra tại Nam Hà, họ đã từ bỏ thương mại mà họ từng thực hiện với quốc gia này. Tôi chỉ có thể thu thập được những thông tin rất sơ sài từ ông D'Ayot, một quan lại (mandarin) của Nam Hà, người trong thời gian chiến tranh chỉ đi qua một [2] phần của Campuchia cùng với quân đội của Vua Nam Hà. Mãi đến tháng 8 năm 1807, ông La Bissachère, nhà truyền giáo đã sống ở khu vực này trong 18 năm, mới đến Macao, nơi tôi đang ở vào thời điểm đó. Tôi đã nhờ ông vui lòng viết một bản tóm tắt về Bắc Kỳ, và ông đã nhiệt tình soạn thảo các ghi chú mà bạn sắp đọc.

Để giữ nguyên bản thảo của ông La Bissachère trong trạng thái nguyên bản nhất, tôi đã phải sửa chữa một số lỗi mà ông vô tình mắc phải bằng các ghi chú riêng. Ngoài ra, trong các tập tiếp theo của loạt thư tín Lettres édifiantes (Thư gửi về) xuất bản tại London vào các năm 1802, 1803, [93/t3] và 1804, có một số bức thư về Bắc Hà do ông La Bissachère viết, nhưng trong đó ông chủ yếu nói về sự tiến triển của tôn giáo Công giáo (với một chút phóng đại) và chỉ cung cấp rất ít thông tin về phong tục của người Bắc Kỳ.

Để giúp độc giả hiểu rõ hơn về bản tóm tắt của ông La Bissachère, tôi đã biên soạn phần giới thiệu dựa trên những gì tôi đã học được từ ông D'Ayot về các sự kiện diễn ra tại Nam Hà, từ thời điểm vị vua trẻ bị tước đoạt ngai vàng được đưa đến triều đình Pháp bởi Giám mục Adran để cầu xin viện trợ, cho đến thời điểm hiện tại; điều này sẽ giúp làm rõ [4] tình hình chính trị của đất nước này và ảnh hưởng mà người Pháp đã có đối với các cuộc cách mạng lớn đã diễn ra ở khu vực này của châu Á. Chúng ta có thể hy vọng rằng chúng ta sẽ khai thác được lợi ích từ điều này cho thương mại của mình và sẽ tái lập các mối liên kết lợi ích với Nam Hà, điều sẽ rất có ích cho nước Pháp.

 

[doctor76]

GIỚI THIỆU [CỦA TÁC GIẢ]​

[94/5] Triều đình Versailles vừa long trọng đón tiếp các Đại sứ của đồng minh trung thành nhất của chúng ta ở Ấn Độ, Tipoo-Saib (a), thì Giám mục Adran đã dẫn đến [6] [con của] vị vua hợp pháp của Nam Hà [tức là Hoàng tử Cảnh], người bị tước đoạt [95/7] quyền cai trị bởi một người chú, người mà cha ông [8] đã chỉ định làm người bảo hộ khi lâm chung và đã chiếm đoạt toàn bộ lãnh thổ trong thời gian ông còn nhỏ. Một lý do chính đáng như vậy đã thu hút sự quan tâm sâu sắc từ triều đình Pháp. Giám mục Adran từng sống lâu năm với tư cách là nhà truyền giáo tại Nam Hà, ông đã trình bày với nhà vua những lợi ích mà đất nước này có thể mang lại. Hơn nữa, ông được ủy quyền toàn quyền và mang danh hiệu Đại sứ. Vị vua trẻ của Nam Hà đã được cha mình giao phó cho Giám mục Adran vào lúc lâm chung, với lời yêu cầu [96/9] ông hãy trở thành người hướng dẫn cho con trai mình; quả thực không thể chọn lựa ai tốt hơn. Tất cả những yếu tố này đã khiến ông de Montmorin, khi đó đứng đầu bộ ngoại giao, đồng ý cấp cho yêu cầu của vị vua trẻ hai tàu chiến hạng corvette với 18 khẩu pháo cùng thủy thủ đoàn và một lực lượng hỗ trợ gồm 800 binh lính Pháp — điều mà Giám mục Adran cho rằng đủ để giúp vị vua trẻ khôi phục ngai vàng. Bộ ngoại giao cam kết sẽ cung cấp thêm quân số nếu 800 người không đủ để đưa vị vua trẻ trở lại ngai vàng. Triều đình Pháp thậm chí còn hào phóng hơn khi sau đó ra lệnh tặng hai tàu corvette cho hoàng tử trẻ của Nam Kỳ, và lệnh đã được [10] gửi tới Thống đốc Pondichéry để nhanh chóng trang bị hai tàu corvette và cử 800 binh lính từ đồn trú này, vì họ được coi là phù hợp nhất để chiến đấu trong khí hậu nóng bức của Nam Kỳ.

[corvette là một loại tàu chiến nhỏ, cơ động, được trang bị vũ khí nhẹ, thường được sử dụng cho các nhiệm vụ tuần tra duyên hải, tham gia các trận chiến nhỏ, hỗ trợ hạm đội lớn, hoặc phô trương lực lượng. Tàu corvette có kích thước nằm giữa tàu frigate và tàu tuần duyên]

Chữ ký của Armand Marc, comte de Montmorin, Bộ trưởng bộ Ngoại giao và Hải quân Pháp, trong Hiệp ước Versailles 1787. Chữ ký còn lại Evèque d'Avran, hay Bá Đa Lộc.

 

[doctor76]

Triều đình Pháp đã tận dụng thời điểm thuận lợi này để giành cho người Pháp, đặc biệt là Công ty Đông Ấn, một số đặc quyền tại Nam Hà trong trường hợp nhà vua tái chiếm được lãnh thổ, chẳng hạn như việc thiết lập một số cơ sở trên bờ biển này với các thương nhân độc quyền buôn bán với đất nước, cùng với việc nhượng hoàn toàn đảo Pulo-Condor nằm cách bờ biển Nam Hà vài dặm. Văn kiện [97/17] về việc nhượng này, mà tôi đã thấy bản sao, được ký bởi Giám mục Adran với tư cách là đại diện toàn quyền, bởi ông de Montmorin và bởi nhà vua.

Chân dung giám mục Bá Đa Lộc

 

[doctor76]

[(a) Phái đoàn này, mà ở Pháp người ta đã chế giễu một cách sai lầm. Tipoo-Saib đã hỗ trợ hạm đội Pháp do ông de Suffren chỉ huy trong suốt cuộc chiến; ông nợ chúng ta hơn 50.000.000 (?), và ông đã tặng món nợ này cho triều đình Pháp, đó chính là lý do của phái đoàn này. Và chắc chắn rằng triều đình Versailles [6] chưa bao giờ nhận được một món quà ít tốn kém hơn, bất chấp mọi chi phí mà họ đã bỏ ra cho phái đoàn này. Con trai của người đã đối xử với chúng ta hào hiệp như vậy đã mất lãnh thổ của mình do lỗi lầm khó hiểu của ông de Malartic, thống đốc Đảo Pháp, khi ông đưa vào một loại tuyên bố kêu gọi các sĩ quan Pháp phục vụ hoàng tử này. Người Anh, khi đó đang trong tình trạng chiến tranh với chúng ta và chỉ chờ một cái cớ để tuyên chiến với ông ấy, đã nhanh chóng nắm lấy cơ hội mà tuyên bố này, được đưa ra một cách thiếu khéo léo, tạo ra. Con trai của [95/7] Tipoo, người về sự dũng cảm và lòng can đảm không thể sánh được với cha mình, có một số sĩ quan Pháp phục vụ dưới quyền, nhưng ông hiếm khi tuân theo những lời khuyên sáng suốt của họ. Thật vậy, trong số các sĩ quan có nhiều kẻ âm mưu, họ quan tâm đến việc làm đầy túi tiền của mình hơn là vinh quang của tên tuổi nước Pháp. Tipoo bị giết, thủ đô của ông bị chiếm đóng, và các con trai của ông hiện đang là tù nhân. Đây là trách nhiệm danh dự của chính phủ Pháp hiện tại để đứng lên bảo vệ nguyên nhân của một đồng minh đã đối xử với chúng ta hào hiệp, và điều này [8] sẽ góp phần không nhỏ vào việc giúp chúng ta có thêm bạn bè ở Ấn Độ, nơi mà ngày nay chúng ta rất cần, cũng như xây dựng danh tiếng về công lý mà chúng ta xứng đáng có (R.)].

Để thực hiện lệnh của triều đình Pháp, ông de Cossigny, khi đó là thống đốc Pondichéry, đã trang bị hai tàu corvette, nhưng chỉ có thể bố trí 250 người đổ bộ. Ông giao quyền chỉ huy một trong những tàu này (không thuộc hải quân hoàng gia) cho một người thân của mình, ông Jn d'Ayot [Dayot thực sự có quan hệ họ hàng với Cossigny; xem ở trên, trang 27], người đã đóng góp rất nhiều vào thành công của vị hoàng tử, và tàu kia được giao cho ông de Marigny hoặc Martigny, với lệnh phải tuân phục mệnh lệnh của vị vua trẻ Nam Hà, người vừa trở về từ chuyến đi Pháp, cũng như [12] Giám mục Adran. [Cần lưu ý rằng vào thời điểm đó, Cossigny không còn chỉ huy tại Pondichéry; người chỉ huy là Conway. Xem thêm H. M. P. A., chương V, mục 3; chương VI, mục 2] [tên này (Marigny/Martigny) xuất hiện lần đầu tiên trong một tài liệu đương thời liên quan đến Nam Hà. Sổ đăng ký các bổ nhiệm, thăng chức, v.v., của các sĩ quan dân sự và quân sự ở Ấn Độ từ năm 1783 đến 1791 (Arch. Nat., Col. D2 C. 180) có ghi tên Marigny và Montigny, nhưng không ai trong hai sĩ quan này — một người là đại úy, người kia là đại tá — dường như có thể đảm nhận vai trò mà R. (Renouard de Sainte-Croix) đã mô tả].

 

[FunnyDino]

Thớt nhà Tây Sơn của em đã dài, biên thêm sợ loãng, hơn nữa đây là nội dung một cuốn sách dịch, nên có lẽ em trung-thành với nguyên tác là lập một thớt riêng.
Cuốn này em dịch đã rất lâu, từ 2015, đúng vào dịp mở thớt, đến nay đã tròn 10 năm, qua mấy lần chỉnh sửa bổ sung, có lúc cũng quên mất, nay quyết định post hầu các cụ yêu Lịch sử.
Cuốn này thực ra là rất khó dịch, vì nội dung rắc rối, phải gọi đúng là rối rắm, khi mà cùng một nội dung, người biên tập là nhà sử học Pháp Charles Maybon lại lồng ghép 4. 5 tác giả cùng lúc để bổ sung cho văn bản chính, các văn bản lại được kỳ công đánh số; ví dụ [18/22] nghĩa là số văn bản gốc còn lưu và số văn bản tham chiếu của tác giả cùng thời; [15] là số trang văn bản gốc lưu trữ tại thư viện Hội thừa sai Paris, hoặc kho lưu trữ Bộ Ngoại giao Pháp; các chú thích (a) (b) làm rõ nghĩa, rồi chú thích của C.Maybon...tất cả đòi hỏi quá trình biên dịch rất mất thời gian, và em quyết định giữ nguyên tác.
Nguyên tên sách là: LA RELATION SUR LE TONKIN ET LA COCHINCHINE, tuy nhiên, căn cứ vào nội dung chính, em đặt tên sách là: Kể chuyện Nguyễn Ánh-Tây Sơn [1790-1806] cho hợp với ý chính hơn.
Thông tin trong sách, như em đã trình bầy, chỉ là tham khảo, để nhìn nhận Lịch sử giai đoạn phức tạp nầy ở một lăng kính, một góc nhìn khác, đúng sai các cụ tự có quan điểm và đúc rút vậy.
Cuối cùng, do trình độ tiếng Pháp cực kỳ dốt nát, kiến thức vô cùng nông cạn, văn phong quê mùa, đâu dám khoe khoang, mong các cụ lượng thứ và góp ý.
Sau khi thớt post xong, cụ nào có nhã ý xin sách giấy, em sẽ tặng bản scan.

Cảm ơn cụ, em hóng nội dung để hiểu rõ hơn.

 

[doctor76]

Khi vừa đến nơi, hoàng tử trẻ phát hiện hầu hết lãnh thổ của mình đã bị quân Tây Sơn hoặc quân nổi dậy chiếm đóng; ông chỉ còn lại thành phố Sài Gòn, nằm ở cực Bắc của lãnh thổ, được các đồng minh bảo vệ cùng với một số binh lính và một đội tàu chiến Champans khá lớn, trên boong có thủy thủ đoàn đông đảo và hoàn toàn trung thành với ông. Vị hoàng tử đang ở trong tình thế này khi hai tàu corvette cập bến trước Sài Gòn. Sự hỗ trợ này ban đầu không mang lại lợi ích lớn. Những người châu Âu vừa mới đổ bộ hầu hết đều mắc phải [98/25] các bệnh tật do khí hậu ẩm ướt và khắc nghiệt, cộng với việc ăn uống không quen, khiến nhiều người qua đời và số còn lại, do lương bổng ít ỏi (vì nhà vua không có thu nhập), phần lớn đã đào ngũ và lên các tàu buôn Bồ Đào Nha. Hai tàu corvette cũng không giúp ích gì nhiều hơn; chúng neo đậu ở cửa sông Sài Gòn cùng với hạm đội Champans và chỉ ngăn chặn hạm đội địch tiến vào đất nước từ hướng này.

[Champans, hoặc Tam Bản, là một loại thuyền gỗ truyền thống, đáy phẳng, thường được tìm thấy ở Đông Nam Á, đặc biệt là ở vùng sông Mekong].

Chân dung Hoàng tử Cảnh trong thời gian theo Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện

 

[doctor76]

[Những ý tưởng được trình bày trong ba đoạn tiếp theo được lặp lại dưới hình thức khác trong S. C., trang 122, 223; có một số chi tiết bổ sung trong R.]

Quân đội Tây Sơn trở nên táo bạo hơn nhờ những thành công của mình, họ tiến hành vây hãm Sài Gòn với mong muốn chiếm thành phố này cùng vị vua trẻ để hoàn thành cuộc [14] chinh phục Nam Hà. Tuy nhiên, họ không thể thực hiện hoàn toàn kế hoạch này vì chỉ có thể phong tỏa thành phố từ phía đất liền; các tàu corvette và hạm đội Nam Hà đã nhiều lần đẩy lùi chúng với tổn thất nặng nề tại cửa sông Sài Gòn, điều này rất may mắn cho vị vua trẻ. Vì chỉ một thời gian ngắn sau, quân đội đang bao vây ông đã chiếm thành phố bằng một cuộc tấn công trực diện, và nhà vua chỉ kịp nhảy lên một chiếc thuyền nhỏ cùng một số người thân tín để chạy ra hạm đội. Nguy hiểm càng lớn hơn đối với ông [99/25] khi quân địch chiếm giữ cả hai bên bờ sông dẫn ra biển, và khoảng cách giữa hai bờ đủ gần để một phát súng có thể bắn từ bờ này sang bờ kia. Ông đã thoát khỏi tất cả những nguy hiểm này và đến được hạm đội mà không gặp tai họa nào.

Lúc này, ông không còn một tấc đất nào ở Nam Hà, và trong tình thế đó, ông nhớ lại rằng Vua Xiêm từng hứa sẽ giúp đỡ mình, nên ông quyết định đích thân đến triều đình Xiêm để khơi gợi sự cảm thông của vị vua này qua câu chuyện về thảm họa gần đây nhất của mình. Ông đưa theo hạm đội của mình, bao gồm cả hai tàu corvette, và cho chúng thả neo tại các hòn đảo ở cửa sông Xiêm, một quyết định rất khôn ngoan như ta sẽ thấy [16] sau này. Còn ông thì đến thủ đô Xiêm, đi cùng một số quan lại.

Vua Xiêm tiếp đón ông khá tốt, hứa sẽ giữ lời, cung cấp lương thực cho các quan lại Nam Kỳ trong đoàn tùy tùng của ông và cấp thực phẩm cho hạm đội của ông, vốn có gần 6.000 người, và ra lệnh cho hạm đội này ở lại đúng nơi mà nó đã neo đậu.

Thủ lĩnh quân Tây Sơn, đã kiểm soát toàn bộ Nam Hà, khi biết rằng vị vua trẻ đang lánh nạn tại triều đình Xiêm, đã bí mật gửi đề nghị tới vị vua của triều đình này để giao nộp [100/77] vị vua trẻ, hứa hẹn sẽ nhượng lại nhiều tỉnh có lợi cho lãnh thổ của Xiêm như phần thưởng cho hành động này. Điều này đã khiến vị vua Xiêm đồng ý với yêu cầu của Tây Sơn, vì các hoàng đế châu Á thường không quá khắt khe khi nói đến lợi ích.

Vị vua trẻ của Nam Hà được một số người trung thành của mình báo tin về âm mưu chống lại ông. Do thiếu kinh nghiệm để tự mình đưa ra quyết định trong tình huống tế nhị như vậy, ông đã bí mật tham khảo ý kiến của Giám mục Adran (người không rời bỏ ông trong cơn hoạn nạn) về cách hành động. [18] Giám mục Adran đã đưa ra lời khuyên khôn ngoan nhưng đầy táo bạo trong hoàn cảnh tuyệt vọng này: ngay lập tức tổ chức một chiến dịch với những gì còn lại của lực lượng trên các tàu Champans và tiến đánh thủ đô nơi thủ lĩnh Tây Sơn đang cư trú, người mà không thể ngờ tới một kế hoạch táo bạo và bất ngờ như vậy, có thể sẽ bị bất ngờ và không kịp phòng thủ.

 

[doctor76]

Vị vua Nam Hà đã thực hiện kế hoạch này với sự khôn ngoan. Ông bí mật rời triều đình Xiêm với lý do đi thăm các tàu Champans và corvette, sau đó lập tức cho căng buồm và [101/29] tiến thẳng đến Sài Gòn mà không ai hay biết, nơi thủ lĩnh Tây Sơn đang đóng quân. Thành phố hầu như bị chiếm giữ mà không gặp sự kháng cự nào; thủ lĩnh nổi dậy không ngờ tới một cuộc tấn công bất ngờ như vậy nên chỉ có ít binh lính bảo vệ xung quanh mình, vì quân đội của ông ta đã giải tán về nhà — như tập quán ở Nam Hà trong thời bình. Vị vua trẻ rất nhanh chóng hành động và giành quyền kiểm soát thành phố, nhưng thủ lĩnh Tây Sơn đã trốn thoát, để lại kho báu mà ông ta tích lũy được cùng với một số kho lương thực, điều này giúp vị vua trẻ ngay lập tức có [20] phương tiện để mở rộng quân đội của mình. [có lẽ thủ lĩnh Tây Sơn ở Sài Gòn-Gia Định lúc này là Nguyễn Lữ]

Vua Xiêm rất tức giận khi thấy cơ hội mở rộng lãnh thổ của mình trượt mất, và ông ta còn thiếu khôn ngoan khi biểu lộ sự bực tức mà không lường trước những hậu quả đáng tiếc mà hành động này có thể mang lại. Ông ra lệnh giam giữ tất cả các quan lại Nam Hà mà vị vua trẻ không dám đưa theo để tránh bị nghi ngờ về kế hoạch của mình và đã để họ ở lại Xiêm; họ chỉ được thả khi vị vua trẻ, sau khi trở nên mạnh mẽ hơn, gửi thư cho vua Xiêm để khiển trách hành vi bất trung này. Vị vua trẻ vẫn giữ trong lòng ký ức về điều này, và một ngày nào đó, nó có thể khiến hoàng đế Xiêm phải trả giá đắt, nhưng hiện tại ông ta không còn khả năng chống lại vị vua trẻ.

Số tiền mà vị vua trẻ Nam Kỳ tìm thấy ở Sài Gòn đã giúp ông ngay lập tức chiêu mộ một đội quân bộ binh để tiếp nối thành công của mình. Chính vào khoảng thời gian này, Olivier, một người Pháp sau này trở thành kỹ sư trưởng của ông, gia nhập vào phục vụ. [Victor Olivier de Puymanel (1768-1799, tên tiếng Việt là Nguyễn Văn Tín) là một sĩ quan công binh và hải quân, một nhà phiêu lưu người Pháp, người có một vai trò khá quan trọng trong cuộc chiến Tây Sơn-Nguyễn Ánh]