[Funland] Dịch sách cổ thời Tây Tấn: Nam Phương thảo mộc trạng

[doctor76]

Cây Xương bồ 菖蒲​

Ở phía đông Phiên Ngung có suối, trong suối mọc nhiều Xương bồ, mỗi cây dài một tấc có 9 đốt. An Kỳ Sinh 安期生 đã hái và dùng nó để luyện đan rồi trở thành tiên, chỉ để lại đôi hài ngọc.

[Thủy xương bồ hay bồ bồ (danh pháp hai phần: Acorus calamus, đồng nghĩa Acorus verus Houtt) là một loài thực vật có hoa trong họ Xương bồ. Loài này được L. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1753. Sinh trưởng tại vùng đầm lầy, rìa ao hồ, những vùng nước lặng, cũng được gieo trồng; ở độ cao dưới 2.800 m. Có ở nhiều nơi tại Trung Quốc, Afghanistan, Bangladesh, Bhutan, Ấn Độ, Indonesia, Nhật Bản, Triều Tiên, Malaysia (Sarawak), Mông Cổ, Nepal, Pakistan, Nga (Viễn Đông, Siberi), Sri Lanka, Thái Lan, Việt Nam; Tây Nam Á, châu Âu (trừ Nam Âu), Bắc Mỹ. Lá Thủy xương bồ chứa đến 20% tinh bột, thêm 1,5-3,5% tinh dầu, bao gồm cả Asarone và Eugenol. Thủy xương bồ là một loại cây thuốc cổ truyền của y học châu Á. Các dân tộc bản địa Bắc Mỹ cũng sử dụng Thủy xương bồ để tắm, xông, phun thuốc và pha thức uống và làm gia vị. Thân rễ Thủy xương bồ (Rhizoma Calami) được sử dụng, được thu hoạch vào tháng 9 và tháng 10. Thân rễ được sử dụng (chủ yếu tạo vị đắng) trong y học và trong sản xuất nước hoa và rượu mùi. Thủy xương bồ được coi là tăng lực và ngon miệng. Tinh dầu Thủy xương bồ cũng có chứa trong thức uống Coca-Cola. Nhai rễ có thể tạo cảm giác hưng phấn và ở liều cao hơn có thể tạo ra ảo giác nhẹ, mà được cho là vì có chứa chất Asarone]

[An Kỳ Sinh, theo truyền thuyết kể lại: vào thế kỷ thứ III trước công nguyên, ở phương Bắc có một đạo sĩ tên là An Kỳ Sinh tu pháp Đạo Tiên. Ngài hái lượm cỏ cây, thảo dược, luyện đan sa, thần sa thành thuốc trường sinh và ban pháp dược chữa bệnh cứu người. Người đời tỏ lòng tôn kính gọi ông là An Tử và gọi núi này là An Tử Sơn. Sau này, để tránh gọi tên húy của Ngài, dân gian đổi tên gọi núi An Tử thành Yên Tử (Uông Bí, Quảng Ninh) và dựng tượng Ngài để thờ cúng. Tượng An Kỳ Sinh là một tảng đá tự nhiên, trông giống hình đạo sỹ đứng chắp tay cung kính quay về Tây phương, áo dài thướt tha. Tượng cao 2,2m. Thân tượng có tạc chữ hán dã bị mờ nét]

 

[doctor76]

Cây Mía 諸蔗​

Một loại gọi là mía ngọt 甘蔗. Mía mọc ở Giao Chỉ có đường kính vài tấc, dài hơn một trượng, khá giống như tre. Khi gãy ra, ăn rất ngọt. Người ta vắt lấy nước, phơi vài ngày thành kẹo, ăn vào có vị ngọt gọi là 'mật đá 石蜜'. Khi Tôn Lượng 孙亮 [Tôn Lượng 孫亮, (243 - 260) tự là Tử Minh 子明, con trai út của Tôn Quyền, là vị hoàng đế thứ hai của nhà Đông Ngô trong thời kỳ Tam Quốc] sai quan Hoàng Môn 黃門 dùng bát bạc và nắp để lấy mía từ Giao Chỉ, quan đã để lại mía cho Hoàng Môn và cảm thấy hối tiếc. Hoàng Môn đã cáo buộc quan rằng trong nắp bát có phân chuột và nói rằng đó là lý do quan không cẩn thận. Tôn Lượng gọi quan vào hỏi rằng bát đã được đậy và có dầu phủ, sao lại có phân chuột? Hoàng Môn lại nói rằng có thể bát đã không được làm sạch. Người dân phương Nam nói rằng mía có thể tiêu rượu, còn được gọi là Can Giá 干蔗 [mía khô]. Trong bài hát của Tư Mã Tương Như 司马相如, có câu:

- Nước mía của Thái Tôn làm dịu cơn say vào buổi sáng! nghĩa là vậy.

Vào năm Thái Khang 泰康 thứ sáu [năm 285], nước Phù Nam 扶南國 đã dâng mía dài một trượng ba đốt. Cây mía ở Nam Hải thường dùng để làm rượu ngon mà không cần men. Chỉ cần giã bột gạo với nhiều loại lá cây và nước bạch chỉ, để trong chỗ râm, trong một tháng sẽ thành rượu. Rượu này trộn với gạo nếp để làm rượu, nên uống nhiều thì say. Khi tỉnh dậy, đầu vẫn còn cảm thấy nóng vì có chất độc. Ở miền Nam, có những cô gái từ nhỏ đã biết làm rượu, để rượu trong chum, kín đáo và chôn dưới đất cho đến mùa đông, khi nước trong hồ cạn thì đặt chum rượu vào đó và đậy kín. Đến mùa Xuân khi hồ đầy nước, rượu vẫn không bị nổi lên. Khi cô gái chuẩn bị kết hôn, mới lấy rượu ra để đãi khách, gọi là Nữ Tửu 女酒 [con gái rượu ]. Rượu này có hương vị tuyệt vời.

 

[doctor76]

Mang Mao 芒茅​

Khi cây Mang Mao và cây cỏ hương [mang mao] khô, dịch bệnh sốt rét [chướng khí] bùng phát mạnh mẽ, ở Giao Chỉ và Quảng Châu đều như vậy. Người bản địa gọi hiện tượng này là 'hoàng mao chướng' 黃茅瘴 hoặc 'hoàng mang chướng' 黃芒瘴.
Ở phương Nam, mùa Đông không có cỏ khô. Dọc theo các quận huyện ven biển, có nhiều loại cỏ có hình dạng giống như lá cây ngô đồng nhưng dày, dùng để làm thức ăn cho ngựa. Loại cỏ này gọi là “Phì Mã thảo” 肥馬草 [cỏ ngựa béo]. Ngựa rất thích ăn loại cỏ này và ăn nhiều thì trở nên béo khỏe hơn.
Mùa Đông, lá gừng cũng như các loại cỏ khác, ở Giao Chỉ và Quảng Châu đều được sử dụng. Ở phương Nam, do khí hậu nóng và các vật phẩm dễ bị hỏng, chỉ có lá gừng được bảo quản tốt trong mùa đông mới có thể giữ lâu dài.

 

[doctor76]

Cây Bồ Quỳ 蒲葵 [cọ xẻ]​

Giống như cây Kiên Lư 栟櫚 [cọ, kè], nhưng mềm và mỏng, có thể được dùng làm nón cọ. Loại cây này xuất hiện ở Long Xuyên 龍川.

 

[doctor76]

Có một loại thuốc gọi là Khất Lực Cà Thuật 乞力伽術​

Được sản xuất ở vùng ven biển. Một củ có thể nặng đến vài cân. Lưu Quyên Tử 劉涓子 đã lấy củ này để chế thành thuốc viên, dùng làm thực phẩm, với hy vọng có thể giúp kéo dài tuổi thọ.

[Còn gọi là Sơn Kế, Dương Phù Kế, Sơn Giới, Thiên Kế, Sơn Khương, Sơn Liên, Khất Lực Cà Đông, Bạch Thuật, Thương Truật…]

 

[doctor76]

Hoa Xanh đồng 赬桐花​

Mọc khắp các nơi ở Lĩnh Nam, từ đầu mùa hè đến mùa Thu. Đây là loại cỏ có lá giống như lá cây Vông, và hoa của nó có màu đỏ thẫm từ cuống đến cánh hoa. Người ta thường gọi hoa này là hoa Trinh đồng貞音訛, nhưng 'trinh'貞 trong tên gọi này là một cách phát âm sai.

[Hoa Xanh đồng 赬桐花, còn gọi là Mò đỏ hay Xích Đồng nam là một loài thực vật có hoa trong họ Hoa môi. Loài này được Sweet mô tả khoa học đầu tiên năm 1826]

 

[doctor76]

Thủy Thông hoa 水蔥花 [Hoa hành nước] ​

Lá của nó đều giống như hoa Lộc Thông 鹿蔥. Hoa của nó có 3 màu: đỏ, vàng, và tím, mọc ở vùng Thị Hưng 始興. Phụ nữ mang thai thường đeo hoa này, nếu sinh con trai thì có thể chắc chắn là do hoa này, không phải là hoa Lộc Thông. Ở Giao Chỉ và Quảng Châu, việc đeo hoa này được coi là rất có hiệu quả, nhưng vì đất ở đó nhiều đàn ông và không thiếu phụ nữ, nên không thường xuyên đeo.

 

[doctor76]

Vu Tinh 蕪菁 [Cải củ]​

Ở vùng Lĩnh Nam và khu vực phía Nam đều không có. Thỉnh thoảng có những người trí thức vì lý do công vụ mà mang giống cải củ đến trồng ở đó, nhưng khi mọc ra đất thì biến thành cải lá [nguyên văn: giới 芥], cũng giống như cách mà cam ở miền Bắc sông Dương Tử trở thành chanh. Chỉ ở vùng Khúc Giang 曲江 mới có cải củ, và người ta gọi nó là 'cải Tần' 秦菘. [nguyên văn: tần tùng 秦菘, một thứ rau cải, rất nhiều giống, hình như quả trứng để ngược, lá to, viền lá gợn sóng, mùa xuân ra hoa vàng, thường gọi là bạch thái 白菜]

Cải củ
​

Cải lá

Cải Tần​

 

[doctor76]

Xước Thái 綽菜​

Mọc vào mùa Hè ở các vùng đầm lầy và ao hồ, lá của nó giống như lá của cây Tì Cô 茨菰. Rễ của cây Xước Thái có dạng như củ sen. Người dân Nam Hải ăn loại rau này và cho rằng nó có tác dụng gây buồn ngủ, vì vậy họ gọi nó là Minh thái 瞑菜.

Xước Thái

Tì Cô
​

 

[doctor76]

Cây Cà tím 茄樹​

Ở vùng Giao Chỉ, Quảng [Đông-Tây], các loại cây cỏ có thể sống qua mùa Đông mà không bị tàn lụi. Do đó, trong các vườn rau thường trồng cây cà, những cây gốc đã trồng được 3 đến 5 năm sẽ dần phát triển thành cây lớn. Mỗi khi đến mùa Hè và Thu, quả sẽ chín nhiều và người ta sẽ leo lên cây để hái. Sau 5 năm, cây già và ít quả, người ta sẽ chặt bỏ và trồng cây non thay thế.

 

[doctor76]

Cây Rau muống 蕹​

Có lá giống như rau Lạc quỳ 落葵 [Mồng tơi] nhưng nhỏ hơn, tính lạnh và có vị ngọt. Người dân phương Nam đan cỏ lau thành bè, tạo thành những lỗ nhỏ để nổi trên mặt nước, rồi gieo hạt rau muống vào trong nước, giống như cây bèo, rễ nổi trên mặt nước. Khi cây lớn, thân và lá sẽ mọc qua các lỗ nhỏ trên bè cỏ lau, và di chuyển lên xuống theo mực nước. Đây là một loại rau kỳ lạ ở phương Nam. Cây Dã cát 冶葛 [lá ngón] có độc rất lớn, nếu nhỏ nước ép từ rau muống lên cây dã cát thì nó sẽ héo ngay. Truyền thuyết kể rằng Ngụy Vũ 魏武 [Tào Tháo] có thể ăn Dã cát dài đến một thước [mà không chết], và ông cho biết là nhờ ăn rau muống trước.

 

[doctor76]

Dã cát冶葛 [Lá Ngón]​

Là loại cỏ độc, mọc leo, lá giống như húng quế, bóng và dày, còn có tên gọi khác là Hồ mạn thảo 胡蔓草. Người bỏ độc thường trộn lẫn với rau sống để dâng lên. Người phát hiện sớm thì nhanh chóng dùng thuốc giải, nếu không thì chỉ trong nửa ngày sẽ chết. Dê núi ăn mầm của cây này sẽ béo và lớn, cũng như chuột ăn hạt Ba đậu 巴豆, nó sẽ lớn như cái nắp. Các loài vật thường có sự khắc chế lẫn nhau.

[Ba đậu hay còn gọi bã đậu, mắc vát, cóng khói, cáng khỏi, giang tử, mãnh tử nhân, lão dương tử, ba nhân, mần để, hoắt, phổn, để, đết là loài thực vật có hoa thuộc họ Đại kích được Carl Linnaeus mô tả khoa học lần đầu năm 1753. Nó là một trong năm mươi vị thuốc cơ bản của Đông y, có xuất xứ từ Tứ Xuyên]

 

[doctor76]

Cỏ Cát Lợi 吉利草​

Thân thảo [màu] như vàng, hình dáng giống như cây Thạch Hộc 石斛 [Phi điệp kép hay Hoàng thảo cẳng gà, Hoàng thảo đùi gà, Hoàng phi hạc, Thạch hộc, Kim hoa thạch hộc là một loài Lan trong chi Lan hoàng thảo], rễ giống như cây (từ không rõ), [giải độc] cực kỳ hiệu nghiệm. Vào thời Hoàng Vũ 黃武 của nước Ngô, Lý Dụ 李俁 người Giang Hạ bị kết tội và bị đày đến Hợp Phố. Khi vừa vào địa phận, ông trúng độc. Người gia nô của ông tên là Cát Lợi 吉利 tình cờ tìm được loại cỏ này, cho ông dùng và giải được độc. Sau đó, Cát Lợi bỏ đi, không rõ đi đâu. Lý Dụ dùng loại cỏ này cứu giúp nhiều người mà không biết bao nhiêu lần, nên đặt tên cỏ này là Cát Lợi. Chẳng lẽ Lý Dụ bị đày không phải vì tội lỗi thật, hoặc có thể Lý Dụ có đức âm thầm, nên thần minh sai Cát Lợi đến cứu ông chăng?

[Niên hiệu Hoàng Vũ 黃武 của Đông Ngô bắt đầu vào năm 222 và kết thúc vào năm 229. Đây là niên hiệu của Tôn Quyền 孫權, người sáng lập và trị vì nước Ngô trong thời kỳ Tam Quốc]

 

[doctor76]

Lương Diệu thảo 良耀草​

Có cành lá giống như Ma hoàng 麻黃. Vào mùa Thu, cây kết trái giống như hạt kê nhỏ. Khi được chế biến và ăn, nó có công dụng giải độc, nhưng hiệu quả kém hơn cỏ Cát Lợi. Ban đầu, người có được loại thuốc này là con trai của nhà họ Lương 梁氏之子耀, vì vậy mà gọi thuốc này là Lương Diệu 良耀. Sau này, tên gọi được đổi thành Lương 良. Hoa của cây có màu trắng, giống như hoa của cây Ngưu Li 牛李. Nó xuất hiện ở vùng Cao Lương 高涼 [nay là địa cấp thị Ân Bình, tỉnh Quảng Đông].

[Ma hoàng tên gọi khác Thảo ma hoàng là một chi thực vật hạt trần chứa các loại cây bụi, và là chi duy nhất trong họ Ma hoàng cũng như bộ Ma hoàng]

 

[doctor76]

Cây Huệ thảo 蕙草 [Linh Lăng Hương]​

Còn gọi là Huân thảo 薰草, có lá giống như lá cây gai, mọc đối xứng từng đôi một. Có mùi giống như cây Mi vu 蘼蕪 [Xuyên Khung]. Cây này có công dụng chữa bệnh ghẻ lở. Nó xuất hiện ở vùng Nam Hải.

[Cây Huệ thảo蕙草, còn gọi là Linh Lăng Hương, Linh Hương Thảo灵香草, tên khoa học: Lysimachia foenum-graecum là một loài thực vật có hoa trong họ Anh thảo. Loài này được Hance mô tả khoa học đầu tiên năm 1877]

Huân Thảo

​

 

[doctor76]

Còn về hoa của các loại cây cỏ ở Giao Chỉ, hoa nở vào mùa Xuân thì phát triển vào mùa Đông, hoa nở vào mùa Hè thì phát triển vào mùa Xuân, hoa nở vào mùa Thu thì phát triển vào mùa Hè, và hoa nở vào mùa Đông thì phát triển vào mùa Thu. Vì hoa của các cây cỏ kéo dài suốt năm nên phụ nữ Giao Chỉ thường có hoa trên đầu suốt bốn mùa, không bao giờ thiếu hoa.

 

[doctor76]

QUYỂN TRUNG​

Cây Phong 楓 ​

Ở giữa 5 ngọn núi Ngũ Lĩnh có rất nhiều. Sau một thời gian dài, cây phong có thể sinh ra các khối u hoặc cục lồi. Nếu vào một đêm có sấm sét và mưa to, những khối u này có thể phát triển dài ra thêm 3 hoặc 5 thước. Người dân Việt cho rằng những khối u này có thể dùng để làm thuốc, có tác dụng liên kết với thần linh. Nếu không thu hoạch theo cách này, chúng sẽ biến mất.

 

[doctor76]

Cây Phong hương 楓香 ​

[còn gọi là cây Sau Sau] có hình dáng giống như cây Bạch Dương 白楊, với lá tròn và phân nhánh. Cây có mùi thơm và chứa một lượng nhựa. Quả của cây to như trứng vịt, nở hoa vào tháng Hai và quả chín vào tháng Tám hoặc Chín. Sau khi phơi khô, quả có thể được dùng để đốt. Loại cây này chỉ xuất hiện ở huyện Cửu Chân.

 

[doctor76]

Cây Huân Lục Hương 薰陸香​

Xuất xứ từ Đại Tần 大秦 [chỉ các nước của Đế chế La Mã hoặc tùy theo ngữ cảnh, vùng Cận Đông, đặc biệt là Syria], mọc ở ven biển. Cây có kích thước lớn, cành lá giống như cây Cổ Tùng 古松 [thông cổ], sinh trưởng trên cát. Vào mùa Hè, nhựa cây chảy ra từ cây, người ta thu hoạch nhựa này từ mặt cát phía trên.

 

[doctor76]

Cây Dong 榕樹​

Ở Nam Hải và Quế Lâm, rất nhiều nơi trồng. Lá của nó giống như lá cây Mộc ma木麻, quả giống như cây Đông thanh冬青. Thân cây có hình dáng như hình nắm tay, cong queo, không thể dùng làm vật dụng. Vân trên thân cây sâu, không thể dùng làm vật liệu. Khi đốt, không có ngọn lửa, nên không thể dùng làm củi. Chính vì không thể làm vật liệu nên cây này có thể tồn tại lâu dài mà không bị hư hại. Cây có bóng mát rộng lớn, nên người ta dùng nó để nghỉ ngơi. Hơn nữa, cành và lá của cây rất dày, cành mảnh và mềm như dây leo, rủ xuống dần đến mặt đất. Đầu cành khi chạm đất sẽ mọc rễ, một cây lớn có thể có nhiều rễ ở bốn hoặc năm chỗ và các cành ngang ra có thể liên kết với cây bên cạnh. Người dân phương Nam coi đây là cây bình thường, không gọi là cây may mắn.

[Cây Dong 榕樹, còn gọi là Gừa hay Si quả nhỏ, là một loài thực vật có hoa trong họ Dâu tằm]