Mobutu là một nhà độc tài kỳ lạ của lịch sử thế giới. Ông có đặc điểm là tinh thần dân tộc cao và bài ngoại, đồng thời có tệ sùng bái cá nhân hơn cả Stalin. Mobutu Sese Seko là tên gọi tắt của phương Tây gọi ông. Còn trong nước, người dân Congo phải gọi đúng đầy đủ tên của Mobutu là: ”MOBUTU SESE SEKO KUKU NGBENDU WA ZA BANGA”. Theo tiếng dân tộc Ngbandi của Mobutu nghĩa là ”một chiến binh hùng mạnh, nhờ sức mạnh và lòng can đảm đã đạp bằng mọi trở ngại, giành hết thắng lợi này đến thắng lợi khác”. Đọc sai tên đầy đủ của Mobutu có thể bị bỏ tù.
Mobutu đổi cả tên đất nước, từ Congo thành Zaire, sau đó là đổi tên tất cả các con sông, loại bỏ toàn bộ các tên mà người châu Âu đặt, đổi về tên gọi truyền thống của các dân tộc Congo. Mobutu rất ghét thiên chúa giáo, cho rằng các nhà truyền giáo châu Âu là kẻ xâm lược Congo. Người ta có thể bị bỏ tù 5 năm nếu đặt tên thánh bằng tiếng Latin cho một đứa trẻ Congo.
Mobutu còn tự sáng tạo cho mình một kiểu thời trang riêng, bắt nam giới Congo mặc theo. Đặc biệt, Mobutu có một chiếc mũ da báo lúc nào cũng đội trên đầu. Theo Mobutu, điều này là do lúc trẻ ông đã đối đầu và giết chết một con báo. Do đó, hình ảnh con báo gấm chính là biểu tượng sức mạnh của ông, là biểu hiện sự tôn sùng cá nhân của Mobutu. Người ta đặt cho ông biệt danh ”thống chế báo gấm”.
Về công việc lãnh đạo đất nước, người ta nhận xét Mobutu: ”Không ác, nhưng tồi”. Quả thực, Mobutu là nhà độc tài hiếm hoi không có bàn tay nhuốm máu. Dù lập trường chống Cộng kịch liệt, ”chống Cộng suốt đời”, Mobutu rất ít khi giết những kẻ đối lập, vì đơn giản ông đã bỏ án tử hình. Các tù nhân thường sẽ bị bắt làm lao động không công cho nhà nước Zaire.
Nhưng Mobutu, có lẽ là kẻ tham nhũng ghê gớm nhất thế giới, người ta phải nói hắn là kẻ ”xé đất nước ra bán lẻ”. Hắn không tham nhũng một mình, mà còn dung túng cho một bộ máy quan chức tham nhũng không biết điểm dừng của Zaire. Mobutu thường nói với các quan chức: ”Cứ lấy đi, nhưng đừng quá nhiều”. Nền kinh tế Congo dưới thời Mobutu gần như không có gì ngoài đào kho khoáng sản khổng lồ dưới lòng đất lên bán. Nhưng, tuyệt đại đa số số tiền thu được đều chảy vào túi Mobutu và các quan chức tham nhũng, trong khi người dân ngày càng nghèo khổ. Mặc dù đa số người dân sống ở mức nghèo đói cùng cực, Zaire vẫn là nước nhập xe sang Mercedes nhiều nhất châu Phi, tất nhiên là phục vụ Mobutu Sese Seko và tay chân của hắn. Hắn còn sở hữu một loạt các biệt thự sang trọng hàng trăm triệu USD, trong khi đa phần cư dân Congo không có nhà ở.
Càng về sau, nền kinh tế Congo càng ốm yếu do tham nhũng lan tràn và lạm phát. Cùng lúc tài nguyên cạn kiệt dần, giá kim loại trên thế giới giảm vào những năm 90 (cũng chính là nguyên nhân hủy hoại nền kinh tế nước láng giềng Rwanda) khiến Zaire không còn tiền. IMF ngán ngẩm tình trạng tham nhũng vô độ ở Zaire, không dám cứu trợ. Trái ngược với đời sống xa hoa của các quan chức ở thủ đô Kinshasa, người dân Zaire sống trong cảnh nghèo đói hơn cả dưới thời thực dân Bỉ. 90% đất nước Zaire không có đường nhựa. Mạng lưới điện thoại còn sử dụng từ thời thực dân Bỉ, không được nâng cấp trong hàng chục năm. Đường sắt bị bỏ hoang, các mỏ khai khoáng đóng cửa. Thu nhập bình quân chỉ có 120 USD/năm. Nói chung, đất nước Zaire vào những năm 90 là một ”quốc gia đang hấp hối”.
Trước kia, chế độ Mobutu được Hoa Kỳ và châu Âu chống lưng vì lập trường chống cộng quyết liệt. Tuy nhiên, từ những năm 90, chính giới Hoa Kỳ đưa ra thuật ngữ ”thế hệ lãnh đạo mới của châu Phi”. Chính sách của Hoa Kỳ thay đổi, ngừng hỗ trợ các nhân vật từng ủng hộ trước đây như Mobutu hay chế độ phân biệt chủng tộc A-pác-thai ở Nam Phi. Đổi lại là ủng hộ các nhà lãnh đạo mới, tài năng hơn dù có xu hướng thiên tả như Museveni của Uganda hay Paul Kagame của Rwanda, và đặc biệt là Kabila, một người Cộng sản cũ, kẻ thù trực tiếp của Mobutu. Đồng minh cuối cùng của Mobutu là Pháp cũng bỏ rơi hắn.
Trong lúc đó Mobutu lại mắc bệnh nan y. Mặc dù vậy ông vẫn tham quyền cố vị nắm giữ chức tổng thống, nhưng thực tế không còn làm việc được. Ở nhiều vùng phía Đông xa xôi, các nhóm vũ trang đã tách khỏi chính phủ trung ương Kinshasa, chiếm giữ nhiều vùng mà Mobutu cũng không thể điều động quân đội đi đánh dẹp. Quân đội Zaire lúc đó cũng thê thảm. Binh lính không được trả tiền lương. Nhưng khi binh sĩ hỏi Mobutu, ông trả lời: ”Tại sao tôi phải trả lương cho các anh khi đã cho các anh vũ khí?”. Điều đó được nhiều người hiểu là Mobutu khuyên binh lính đi cướp bóc. Và điều đó thực sự đã xảy ra. Quân đội Congo tan rã từng mảng lớn, đào ngũ, vô kỷ luật và cướp bóc tràn lan,… Tất cả báo hiệu những giờ phút cuối cùng của chế độ.
Ảnh: Mobutu và chiếc mũ báo gấm, được tuyên truyền là con báo ông đã hạ bằng tay không hồi trẻ