Đền thờ thần Cao Sơn
Đi hết hang sáng có một lối dẫn xuống sườn thung lũng của rừng cây xưa là đền thờ
thần Cao Sơn, vị thần cai quản vùng núi Vũ Lâm.
Đinh Bộ Lĩnh từ thưở còn hàn vi đã được mẹ đưa vào sống cạnh đền sơn thần trong động. Khi
Đinh Tiên Hoàng Đế dựng
kinh đô Hoa Lư cũng cho xây dựng 3 ngôi đền để thờ các vị thần trấn giữ ở 3 vòng thành mà dân gian gọi là
Hoa Lư tứ trấn. Theo đó,
thần Thiên Tôn trấn giữ cửa ngõ vào vòng thành phía Đông,
thần Quý Minh trấn giữ cửa ngõ vào thành Nam và
thần Cao Sơn trấn giữ cửa ngõ vào vòng thành phía Tây. Ngôi đền
thần Cao Sơn hiện tại được tu tạo có kiến trúc gần giống với
đền Thánh Nguyễn, cũng xây tựa lưng vào núi, có hành lang ngăn cách với thung lũng ở phía trước. Theo truyền thuyết,
thần Cao Sơn là một trong 50 người con của Lạc Long Quân - Âu Cơ. Đền thờ chính của thần ở Phụng Hóa (
Nho Quan,
Ninh Bình). Vị thần này có công phù trợ quân
Lê Tương Dực diệt được
Uy Mục, sau cũng được dân làng
Kim Liên rước về thờ và được phong là
Cao Sơn đại vương trấn phía Nam kinh thành, một trong
Thăng Long tứ trấn.
Theo như thần phả của đền núi Hầu (xã Yên Thắng,
Yên Mô,
Ninh Bình) thì Cao Sơn đại vương là Lạc tướng Vũ Lâm, con thứ 17 vua
Lạc Long Quân, khi đi tuần từ vùng Nam Lĩnh đến vùng Thiên Dưỡng, đã tìm ra một loài cây thân có bột dùng làm bánh thay bột gạo, lấy tên mình đặt tên cho cây là
Quang lang (dân địa phương vẫn gọi là cây quang lang hay cây
búng báng). Thần đã dạy bảo và giúp đỡ người dân làm ăn sinh sống đồng thời bảo vệ khỏi các thế lực phá hoại vì vậy đã được nhân dân lập đền thờ
[20]. Thần Cao Sơn cùng với
thần Thiên Tôn và thần Quý Minh là ba vị thần trấn ngự ở ba cửa ngõ phía tây, đông và nam của
cố đô Hoa Lư.