Hãy phân tích dựa trên tình hình thực tế của Việt Nam cũng như so sánh với các mô hình khác để đánh giá tính khả thi của chính sách này.
Thực trạng chính sách tập trung vào một vài công ty lớn ở Việt Nam
Việt Nam hiện nay dường như đang đặt kỳ vọng vào một số tập đoàn lớn như VinGroup (với VinFast, VinAI), FPT (phần mềm, AI), hay Viettel (nghiên cứu công nghệ quân sự và dân sự) để tạo đột phá công nghệ. Ý tưởng này tương tự chiến lược “chaebol” của Hàn Quốc (Samsung, Hyundai) hay “campeões nacionais” của Brazil (Embraer). Tuy nhiên, có một số vấn đề khiến tính khả thi bị đặt dấu hỏi:
1 Đặc tính dân tộc và năng lực nghiên cứu
◦ Số đông người Việt có xu hướng linh hoạt, ứng biến nhanh, nhưng thiếu kiên trì và tư duy dài hạn – những yếu tố cốt lõi để nghiên cứu công nghệ đột phá. Các công ty lớn như VinFast có thể đầu tư mạnh vào R&D (nghiên cứu và phát triển), nhưng phần lớn nhân lực vẫn tập trung vào sản xuất hoặc sao chép công nghệ, chứ không phải sáng tạo từ đầu.
◦ Ví dụ: VinFast sản xuất ô tô điện nhanh chóng nhờ hợp tác với các đối tác nước ngoài, nhưng chưa tự phát triển được công nghệ lõi. Điều này khác với Samsung, vốn mất hàng chục năm xây dựng năng lực nội tại từ nhân sự được đào tạo bài bản.
2 Tập trung nguồn lực gây bất bình đẳng
◦ Việc dồn vốn, ưu đãi thuế, và đất đai cho một vài tập đoàn lớn có thể làm suy yếu các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME), vốn chiếm 98% số doanh nghiệp và 40% GDP Việt Nam.
◦ Hậu quả: Thu nhập tập trung vào tay một nhóm nhỏ, trong khi số đông lao động (nông dân, công nhân) không được hưởng lợi, dẫn đến chênh lệch giàu nghèo gia tăng. Theo số liệu gần đây, hệ số Gini của Việt Nam đã tăng từ 0,42 (2010) lên khoảng 0,45 (2023), cho thấy bất bình đẳng ngày càng rõ.
3 Rủi ro phụ thuộc và thiếu bền vững
◦ Nếu các tập đoàn này thất bại (lỗ liên tục 1-2 tỷ USD/năm), cả hệ thống kinh tế có thể bị ảnh hưởng vì nguồn lực quốc gia đã dồn vào đó.
◦ Hơn nữa, chính sách này không tạo ra nền tảng công nghệ rộng rãi cho toàn xã hội, mà chỉ phụ thuộc vào vài “ngôi sao” – điều này khác với Ấn Độ, nơi hàng triệu kỹ sư được đào tạo để hỗ trợ ngành IT.
So sánh với các nước khác
• Hàn Quốc (thành công): Chaebol như Samsung được chính phủ Park Chung-hee hỗ trợ mạnh từ thập niên 1960, nhưng thành công nhờ: (1) giáo dục đại học chất lượng cao (50% dân số học đại học vào 1990), (2) văn hóa làm việc kỷ luật và kiên trì, (3) xuất khẩu định hướng từ sớm. Việt Nam thiếu cả 3 yếu tố này ở mức độ tương tự.
• Brazil (thành công một phần): Embraer được chính phủ chọn làm “campeão nacional” trong ngành hàng không, nhưng Brazil không mở rộng mô hình này sang các lĩnh vực khác, dẫn đến sự phát triển không đồng đều và bất bình đẳng cao. Việt Nam có nguy cơ rơi vào tình trạng tương tự.
• Malaysia (thất bại một phần): Chính phủ từng dồn lực vào Proton (ô tô quốc gia) từ 1983, nhưng do thiếu năng lực nghiên cứu nội tại và cạnh tranh kém với Nhật Bản, Proton suy yếu, buộc Malaysia chuyển sang sản xuất gia công. Đây là bài học cảnh báo cho Việt Nam.
Chính sách này có thất bại không?
• Khả năng thất bại cao nếu không điều chỉnh:
◦ Với đặc tính dân tộc hiện tại (thiếu kiên trì, chưa quen nghiên cứu sâu), các công ty lớn khó tạo ra công nghệ đột phá mà không phụ thuộc nước ngoài. Ví dụ, Viettel có thể phát triển 5G, nhưng lõi công nghệ vẫn nhập từ Nokia hay Huawei.
◦ Việc bần cùng hóa số đông là rủi ro thực sự: nếu 90% dân số không hưởng lợi từ chính sách này, nó sẽ gây bất ổn xã hội.
◦ Thời gian là vấn đề: Hàn Quốc mất 30-40 năm để Samsung thành công, trong khi Việt Nam muốn kết quả nhanh trong 10-15 năm – điều này không thực tế với năng lực hiện tại.
• Cơ hội thành công nếu thay đổi cách tiếp cận:
◦ Chuyển từ “tự nghiên cứu” sang “học hỏi và ứng dụng”: Các công ty lớn có thể làm trung gian tiếp nhận, thuê công nghệ từ Nhật, Hàn, rồi tối ưu hóa cho thị trường nội địa.
◦ Phân bổ lại nguồn lực: Hỗ trợ SME song song với tập đoàn lớn, ví dụ ưu đãi thuế cho 10.000 doanh nghiệp nhỏ thay vì chỉ 5-10 tập đoàn.
◦ Đầu tư giáo dục thực tiễn: Tăng ngân sách cho 50 trường nghề kỹ thuật (100 tỷ VND/trường) để đào tạo 500.000 công nhân lành nghề trong 5 năm, thay vì chỉ kỳ vọng vào vài kỹ sư giỏi.
Kết luận
Chính sách tập trung vào vài công ty lớn để đột phá công nghệ hiện tại có nguy cơ thất bại cao vì không phù hợp với đặc tính số đông người Việt, đồng thời tạo ra bất bình đẳng và phụ thuộc. Tuy nhiên, nó không nhất thiết phải thất bại hoàn toàn nếu chính phủ điều chỉnh: giảm kỳ vọng “tự phát minh”, tăng hợp tác quốc tế, chấp nhận đặc tính dân tộc và quan tâm đến lợi ích của số đông thay. Nếu không, hậu quả sẽ là lỗ tài chính lớn và khoảng cách giàu nghèo ngày càng rộng.
