[Funland] Việt Nam xưa (Phần 1)

[Ngao5]

Ngày 21-12-1873, trong lúc đang họp bàn với Jean Dupuis và đức Giám mục Puginier, lính canh báo có quân Cờ Đen, Francis Garnier liền chạy đuổi bắt với một toán 12 binh sĩ.
Thấy có lũy tre che mắt, ông liền chia toán ra ba nhóm, mỗi nhóm bốn người, chạy theo ba hướng, ông theo nhóm giữa. Đến trước cái đập chạy dọc sông Tô Lịch, ông kiếm cách trèo, mắt luôn hướng lên trên, không thấy một cái hố bên cạnh và té xuống.
Chính ở đây một toán quân Cờ Đen ngồi rình. Ông chưa kịp đứng dậy thì bị những mũi lao đâm vào. Ông bắn tất cả đạn vào quân địch nhưng không có thì giờ lắp đạn. Ông kêu to: "A moi, les braves. Nous les batterons" (Lại với tôi, những người lính dũng cảm của tôi. Chúng ta sẽ đánh thắng chúng nó). Một người lính trong nhóm bị trúng đạn, ba người hoảng sợ chạy về thành. Hai nhóm kia ở xa lúc ban đầu không hay biết gì cả. Khi nghe tiếng súng, trung sĩ Champion chạy lại thì thấy cơ thể Francis Garnier mất đầu: quân Cờ Đen đã có thì giờ chém cắt mang đi (theo thông lệ sẽ căn cứ vào cấp bậc thủ cấp mà lĩnh thưởng). Trung úy hải quân Balny d'Avricourt điều khiển một nhóm quân binh khác chạy tiếp viện cũng bị bắn chết cùng với một quân binh.
G: nơi Francis Garnier tử trận hôm 21-12-1873 có lẽ là chỗ Hotel Dawoo bây giờ
B: nơi Trung úy hải quân Balny d'Avricourt tử trận cùng ngày với Francis Garnier, 21-12-1873, ở sát đền Voi Phục, Công Viên Thủ Lệ ngày nay
Vì thế trong các bưu thiếp, người Pháp gọi đền Voi Phục là đền Balny, tưởng niệm chỗ Balny tử trận

 

[Ngao5]

Hậu cái chết của Francis Garnier
Tạm chôn ở Hà Nội, thi hài Francis Garnier đưa về Sài Gòn năm 1875 và hơn một thế kỷ sau, năm 1987, tro hỏa táng mới được đem về Pháp, đặt trong chân tượng ở quảng trường Camille Julian, Paris quận 6.
Đô đốc Dupré, Toàn quyền ba tỉnh miền nam, nguời khởi xuớng chính sách can thiệp vào Bắc Kỳ và cũng là người đã phái Francis Garnier ra Hà Nội, cảm kích thành tích của vị sĩ quan và các đồng đội, đề nghị truy tặng tăng chức, đồng thời phụ cấp cho một gia đình liệt sĩ nghèo bỏ thân vì nước nhưng chính phủ Pháp từ chối.
Cư xử không thừa nhận công trạng của Francis Garnier nói lên mâu thuẫn trong đường lối chính trị Pháp giữa một cuộc bành trướng rộng lớn và một cuộc phiêu lưu xa lạ.
Thật vậy, ngay trước vụ Francis Garnier, nhiều cuộc nổi loạn chống Pháp, chống Công giáo khắp đồng bằng Bắc Kỳ làm Đô đốc Dupré sợ hãi. Ông liền phái trung úy hải quân Paul Philastre (1837-1902), một nhà ngoại giao đã từng cùng làm thanh tra sự vụ bản xứ ở Chợ Lớn với Francis Garnier, nhưng ít đồng ý với cuộc chinh phục, ra Bắc Kỳ thay thế.
Đến Hà Nội một ngày trước khi Francis Garnier bị giết, ông tổ chức các thành phố nhắm đường rút quân lui: Ninh Bình và Nam Định (ngày 5 tháng giêng 1874), Hà Nội (ngày 6 tháng hai 1874), đồng thời ra lệnh tịch thu thuyền bè và trục xuất Jean Dupuis. Chính ông cũng rời Hà Nội ngày 12 cùng tháng với những đội quân cuối cùng, để lại những quan chức thân Pháp hết còn được bảo vệ, cùng với vài vạn tín đồ công giáo bị thiệt mạng chỉ vì tin tưởng ở quân đội viễn chinh Pháp.

Phụ chính Nguyễn Văn Tường trong lễ ký Hoà ước Giáp Tuất 1874

Về đến Sài Gòn, ông soạn và ký với Đại thần Phụ chính Nguyễn Văn Tường (1824-1886) ngày 6 tháng hai 1874 hòa ước Giáp Tuất trong đó chính quyền Pháp từ bỏ cuộc chinh phục Bắc Kỳ. Đế quốc An Nam cho phép tự do truyền đạo, mở cửa Hà Nội, Hải Phòng, Qui Nhơn, công nhận chủ quyền Pháp lên ba tỉnh Vĩnh Long, Hà Tiên, Châu Đốc cùng với ba tỉnh miền Tây (Đồng Nai, Gia Định, Vĩnh Tường) làm thành xứ thuộc địa Cochinchine (Cochin cạnh Trung Quốc, để khỏi lầm với Cochin ở Kerala bên Ấn Độ).

 

[Casanova3399]

Cụ kiếm đâu bản đồ mà rõ nét thế ạ?

 

[Ngao5]

Henri Rivière với cuộc đánh chiếm Thành Hà Nội lần thứ hai (25-4-1882)

Tuy nhiên nếu trong nam tổ chức hành chánh suôn sẻ, ngoài bắc sự việc không đơn giản.
Với chính quyền địa phương, mặc dầu đã có ký những quy ước, thỏa thuận đủ loại chẳng hạn để cấp đất đai xây lãnh sự quán, chỗ ở cho quân binh đúng vào nơi Trường Thi phải thương lượng... Viên lãnh sự không thể làm bất cứ gì cũng được. Trạm thuế quan dựng lên trên sông Hồng chẳng thu được gì vì chính quyền địa phương đã thu trước. Dù sao chẳng có mấy hàng hóa vì những hàng sản xuất nhiều như gạo, lụa... không được phép xuất cảng.
Trong khi ấy, ở Paris, chính phủ Albert de Broglie (1821-1901) không muốn ủng hộ cuộc chinh phục xa xăm, tốn kém. Phải đợi đến năm 1877, nhiều nhà chính trị như Jules Ferry (1832-1893) nuôi mộng xâm chiếm những không gian rộng lớn để du nhập một nền văn minh hiện đại, lấy kế hoạch thuộc địa làm lý tưởng cần thiết cho những nước Âu châu đồng thời nâng cao uy tín của nước Pháp.
Trong mắt họ, Bắc Kỳ không chỉ còn là nơi làm bàn đạp để tiến vào Vân Nam mà trở thành một mảnh đất màu mỡ, phì nhiêu, đồng bằng trồng trọt ngũ cốc, núi non cung cấp nhựa gỗ, bên cạnh biết bao hầm mỏ than đá, kim loại...
Tháng bảy 1881, Quốc hội Pháp bỏ phiếu tăng ngân quỹ chiến tranh, tháng 3-1882 cho phép viên toàn quyền miền nam gởi quân ra bắc.
Chỉ huy một toán 700 quân binh trên bốn pháo hạm nhỏ, Đại úy hải quân Henri Rivière đánh chiếm Hà Nội ngày 25-4-1882 sau khi tối hậu thư đòi giải binh không được thi hành. Tổng đốc Hà Ninh (Hà Nội và Ninh Bình) Hoàng Diệu (1828-1882) đốc quân chống giữ anh dũng nhưng chỉ cầm cự được hai tiếng đồng hồ, trong tình thế tuyệt vọng ông ra lệnh tướng sĩ giải tán để tránh thương vong. Còn lại một mình, ông chạy lên hành cung, cắn ngón tay lấy máu thảo tờ di biểu tạ tội dâng vua, lậy vọng về Triều rồi ra trước võ miếu theo gương Nguyễn Tri Phương dùng khăn bịt đầu thắt cổ tự tử.

 

[Ngao5]

Henri Rivière tiếp bước Francis Garnier
Một năm sau chiếm thành Hà Nội, hôm 27-3-1883, Henri Rivière nối gót Francis Garnier trước kia chỉ huy 600 lính và 6 pháo thuyền đi đánh chiếm Nam Định

27-3-1883, 600 lính và 6 pháo thuyền do Henri Rivière chỉ huy, đánh chiếm thành Nam Định. Ảnh: Charles Edouard Hocquard

 

[Ngao5]

Bia kỷ niệm gần nơi ông bị giết ở Cầu Giấy hôm 19-8-1883

Hai tháng sau, tháng 5-1883, Henri Rivière nhận được tin quân Cờ Đen lại vây hảm Hà Nội.
Ngày 19-5-1883, để chặn đường quân Cờ Đen; ông tổ chức một cuộc hành quân tiến vào phủ Hoài Đức, gồm có sáu đại đội thủy bộ binh 500 người, chia làm ba nhóm. Nhờ trọng pháo yểm trợ, nhóm của Henri Rivière và thiếu úy thủy quân de Marolles thành công tiến vào được ngôi chợ gần Cầu Giấy. Nhóm của tiểu đội trưởng Berthe de Villiers và đại úy hải quân Puech đi thẳng vào chiếm cầu rồi kiểm soát các làng Tiên Đồng, Yên Khê bên trái Cầu Giấy là nơi có nhiều lũy tre dày đặc, quân Cờ Đen đã mai phục sẵn bắn vào. Quân Cờ Đen ở làng Trung Tường bị nhóm của trung úy Pelletier de Ravinières đánh phải rút lui, quay qua tăng cường nhóm ở Yên Khê, chặn đường rút lui của quân Pháp.
Bị phục kích, quân Pháp rối loạn bị bắn chết rất nhiều, Berthe de Villiers (1844-1883) bị thương nặng, mấy ngày sau thì chết. Henri Rivière và de Marolles liền rút quân về Cầu Giấy hỗ trợ.
Rủi thay, vào lúc ấy một khẩu pháo rơi vào tay quân Cờ Đen sau khi toàn bộ nhóm pháo thủ bị hạ sát, Henri Rivière dẫn một toán quân nhảy ra để chiếm lại. Trong khi cùng một sĩ quan hì hục di chuyển khẩu pháo để đặt vào một địa thế thuận lợi thì bị một phát đạn trúng ngay giữa trán, quỵ xuống chết ngay. Quân Cờ Đen dành nhau cắt đầu đem đi. Rất có thể giá trị mỗi cái đầu khi lãnh thưởng tỷ lệ với chức vị người chết.
Quân Pháp rút lui, đem theo những người bị thương; trong số ấy có phó đô đốc de Marolles, sĩ quan tùy tùng Clerc, và những xác trung úy Jacquin, thiếu úy Hérald Brisis, chuẩn úy Moulun...
Trong trận Cầu Giấy hôm 19-5-1883, Pháp bị thiệt hại nhiều: khoảng 50 người chết, 70 bị thương. Thi hài Henri Rivière trước được chôn ở Hà Nội, sau đưa về nghĩa trang Montmartre ở Paris. Tượng bán thân bằng đồng đặt trên mộ nay được tháo đem lưu trữ trong kho bảo quản di tích.

 

[Mon 29V]

Hồi đó quân Pháp cũng quá tinh nhuệ nhỉ, có khi chỉ vài chục người mà đánh bay cả đạo quân An Nam! vài trăm quân chinh phục cả Bắc Kỳ!

 

[SesameStreet]

Garnỉer có 60 lính mà chiếm thành Hà Nội quân số gần chục ngàn sau 2 ngày.
Rivier có 600 lính cũng trong 2 ngày hạ thành Hà Nội.
Không hiểu đánh đấm kiểu gì.
Hai ông Nguyễn Tri Phương và Hoàng Diệu viết nên chương tối nhất của lịch sử quân sự Việt Nam. Không chịu tự tử thì về triều đình cũng trị tội.

 

[Ngao5]

Mộ của Francis Garnier và Henri Rivière ở đâu?

Trong số các bưu ảnh gửi từ Bắc Kỳ về Pháp, người ta thấy có một tấm in hình ảnh ngôi mộ của Henri Rivière ở cửa ô Cầu Giấy.

Nhiều người Hà Nội cũng cho biết, mộ Henri Rivière nằm ở gần số nhà 155 Cầu Giấy. Điều đáng tiếc là khu vực mộ từ rất lâu đã bị các nhà dân lấn chiếm không thương tiếc, hiện chỉ còn tấm bia đá cũ kỹ.

bia mộ

Điều này mới chỉ đúng một nửa
Sách lịch sử chép rành mạch rằng:
"Quân Cờ Đen cắt đầu Rivière bêu lên cọc, còn xác thì đem chôn ở dưới đường, cho mọi người qua lại dẫm lên. Sau này, tháng 9-1883, Giám mục Pugnier mới thu thập được hài cốt Rivière để đưa về Pháp chôn cất tại Nghĩa trang Montmartre ở Paris".
Như vậy, tấm bia mộ của “Ngài” tại cửa ô Cầu Giấy chỉ là di tích của việc chôn cất trong vòng ít tháng

 

[Ngao5]

Số phận long đong của xác Francis Garnier

Đây là sự xác nhận của người Pháp:
"Chiếc xác mất đầu của Francis Garnier được trung sĩ Champion mang về thành Hà Nội cùng với xác của hai lính thuỷ cùng bị giết. (...) Sau buổi lễ cầu hồn do Đức cha Puginier thực hiện vào lúc 8 giờ sáng ngày 23-12-1873, trước sự có mặt của các cha Sohier và Colomer, các thi thể được đóng trong các hòm áo quan bằng gỗ rất dày và được chôn gần Hoàng cung, ở chân hai gốc đa lớn". (André Masson, Hà Nội giai đoạn 1873-1888, Bản dịch của Lưu Đình Tuân, NXB Hải Phòng, 2003, tr. 58).

Tấm bia đá mà nhiều người dân Hà Nội cứ ngỡ là mộ Francis Garnier, thực ra là tấm bia kỷ niệm do người Pháp dựng. Khi mới dựng, bia rất cao và to, có gắn hình ảnh Francis Garnier, có hàng rào sắt vây quanh, nhưng về sau, phía trên bia bị chặt bớt đi, chỉ còn thấp lè tè.
"Chỗ đó, sau này Tây thực dân dựng bia kỷ niệm Garnier, mà nhân dân quanh vùng vẫn quen gọi là mả Ba Hoanh ". (Nguyễn Vinh Phúc, Nguyễn Văn Lê, Hà Nội, con đường, dòng sông và lịch sử, NXB Giao thông vận tải, 1984, tr. 76).
Theo thoả thuận được ký kết giữa đại diện Pháp và triều đình Huế , mấy cái xác chỉ được chôn tạm gần Hoàng cung, bao giờ tìm được đất khác thì phải di dời đi.
Ngày 31-8-1875, triều đình nhà Nguyễn ký hoả ước nhường đất cho Pháp. Khu nhượng địa nằm sát bờ đê sông Hồng, trải dài từ vị trí Bảo tàng Lịch sử hiện nay đến Bệnh viện hữu nghị Việt Xô, xưa kia gọi là khu Đồn Thuỷ (đồn binh của lực lượng thủy quân).
Có đất, Pháp cho xây nghĩa địa, và mộ Garnier được cải táng.
"7 giờ 30 sáng ngày 3-11-1875, bác sĩ Jardon cho khai quật tử thi Garnier để khám nghiệm, viết báo cáo pháp y. Công việc kéo dài đến 4 giờ chiều mới xong. Đám tang được cử hành, đưa thi hài về một nhà thờ nhỏ của Hà Nội. 7 giờ sáng hôm sau, Đức cha Puginier làm lễ cầu hồn. Sau đó, đám tang được đưa về nghĩa địa mới trong khu nhượng địa." (sách đã dẫn, tr. 59).
Tuy nhiên, Francis Garnier vẫn chưa thể mồ yên mả đẹp.
Số là, gia đình Garnier yêu cầu được chôn Garnier trên "đất Pháp", chứ không thể trên đất xứ bảo hộ Bắc Kỳ.
Thế là ngày 16-12-1875, tàu Pháp chở hài cốt Garnier về cập cảng Sài Gòn. Garnier được đem về chôn tại nghĩa địa Mạc Đĩnh Chi. Chôn bên cạnh Doudart de Lagrée.
Tấm ảnh ngôi mộ do đại uý Charles Peyrin chụp năm 1928.

Tấm ảnh chụp có cả dòng chữ đề trên tấm bia dưới cây thánh giá, nên rất đáng tin cậy.
"Nơi đây yên nghỉ Doudart de Lagrée và Francis Garnier...". Có nghĩa là, mộ Garnier nằm bên cạnh mộ de Lagrée.
Lý do của sự gần gũi này được cắt nghĩa như sau :

Francis Garnier (trái) tại Angkor Wat (Campuchia) cùng đoàn thám hiểm Đông Dương. Trưởng đoàn Doudart de Lagrée (bên phải ngoài cùng)

Trước khi được phái ra Hà Nội năm 1873, Francis Garnier sống tại Sài Gòn và từng là phụ tá đắc lực của Doudart de Lagrée trong đoàn thám hiểm ngược dòng sông Mê-kông từ ngày 5-6-1866 đến 29-6-1868. De Lagrée hơn Garnier 16 tuổi. Hai người tin cậy lẫn nhau. Đặc biệt, Garnier rất mến phục vị trưởng đoàn. Sang đến đất Trung Hoa thì chẳng may, de Lagrée bị bệnh gan rồi mất tại Vân Nam, ngày 12-3-1868. (De Pouvourville chép là ngày 26-3-1868) (sđd, tr. 120).
Garnier quyết định mang thi hài của de Lagrée đi tiếp đến Thượng Hải, lấy tàu trở về chôn ông trên "đất Pháp", tại Sài Gòn. (Francis Garnier, Voyage d'exploration en Indochine, Jean-Pierre Gomane giới thiệu và chú giải, NXB La Découverte, 1985, tr. 224-226).
Tình cảm sâu đậm của Garnier đối với de Lagrée được mọi người trân trọng. Năm 1875, khi hài cốt Garnier được chuyển từ Hà Nội vào Sài Gòn, người ta cho chôn Garnier cạnh de Lagrée để "hai thầy trò" có dịp gặp lại nhau hàn huyên.

Tại Sài Gòn, người ta còn kính cẩn dựng một bức tượng Francis Garnier và trang trọng đặt nó trên Công viên trước Nhà Hát Lơn Sài gòn. Công viên mang tên lúc đó mang tên Francis Garnier (công viên này sau trở thành Quảng Trường Lam Sơn)

Hơn một trăm năm sau, tháng 7-1976, Sài Gòn đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh. Mấy năm sau, nghĩa địa Tây trong nội đô bị giải toả. Nước Pháp xin cho Bá Đa Lộc, Doudart de Lagrée, Francis Garnier... "hồi hương ". Hài cốt các ông được đáp máy bay sang Singapore, rồi được chuyển lên tàu Jeanne d'Arc, đưa về Pháp. Tàu cập bến cảng Brest ngày 26-4-1983.
De Lagrée được yên nghỉ tại quê nhà vùng Dauphiné, còn Francis Garnier thì được an táng tại đài kỷ niệm dựng tại ngã tư Saint Michel - Observatoire, quận 5, Paris. (J.P. Gomane, sđd, tr. 17).

 

[CR-Vic]

Hồi cách đây khoảng gần 30 năm (cuối những năm 80) bọn em hay lên Khu thể thao 10/10 (Quán Thánh) để chơi thì có nhìn thấy mấy cái bia ghi chữ Pháp kiểu như là Garnier hay là Rivieri gì đấy vứt lăn lóc ở chỗ bây giờ là cái bể bơi. Theo em nghĩ chắc do việc xây dựng ở đâu đó mà khi giải tỏa người ta chuyển mấy cái bia đó về 10/10 chăng?

Bác Ngao5 hay quá - rất nhiều bức hình có giá trị tham khảo rất tuyệt. Cám ơn bác nhiều!

 

[Ngao5]

Em trở lại hình ảnh Hà Nội xưa
Dinh Thống sứ Bắc Kỳ (trên đường Ngô Quyền ngày nay)
nay là Bộ Lượng Thương Binh Xã hội

19-8-1945 - cướp chính quyền ở Bắc Bộ Phủ
Lúc đó Khâm sai Đại thần Phan Kế Toại đang ở đây

 

[Ngao5]

Khu vực đường Điện Biên Phủ và Dinh Toàn Quyền Đông Dương

 

[Ngao5]

Cổng vào Bách Thảo và Dinh Toàn quyền , chỗ này nay là Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh

Vũng nước phía trước hình trước là nơi tắm voi trong thành Hà Nội

 

[Ngao5]

Lối vào từ đường Mai Xuân Thưởng

Đường Cổ Ngư xưa

Khu vực Tây Hoàng thành Hà Nội lúc đó còn thưa thớt
Dinh Toàn Quyền và Trường Trung học Albert Sarraut

 

[Ngao5]

11-11-1928 – duyệt binh trên Đại lộ Pugenie (nay là Điện Biên Phủ)

 

[Ngao5]

Trại lính đóng sau Đại học Đông Dương

 

[Ngao5]

Những hình ảnh ga Hà Nội và đường sắt Việt Nam

Ga Gia Lâm 1910

Ga Gia Lâm 1910

Ga Gia Lâm 1910

đào đất đắp đường xe lửa ở Gia Lâm cuối thế kỷ XIX

 

[Ngao5]

Ga Hàng Cỏ, Hà Nội

Ga Hàng Cỏ, Hà Nội 1940

 

[Ngao5]

Ga Hàng Cỏ, Hà Nội 1952

Ga Hàng Cỏ, Hà Nội 1910

Ga Hàng Cỏ, Hà Nội khoảng 1930