[Funland] Dịch sách cổ: Tường trình một chuyến du hành đến xứ Nam Hà [1778]

[doctor76]

Chúng tôi đến Quy Nhơn cùng ngày (26 tháng 7), và hai ngày sau đó nhổ neo đi Đà Nẵng. Trên đường trở về từ triều đình, chúng tôi đã bị Bệ hạ vượt qua, người đang đi, do một số tin xấu từ hạm đội của ông tại Đồng Nai, để thực hiện một nghi lễ hiến tế tại một ngôi đền nằm trong vịnh nơi các tàu của chúng tôi neo đậu. Ông đi trên một chiếc kiệu gọn gàng, được phân biệt bởi màu đỏ của nó, màu mà không thần dân nào được phép sử dụng trong trang phục hoặc đồ dùng. Nghi lễ, tôi được thông báo, chủ yếu bao gồm việc cúi đầu xuống đất và hiến tế một con trâu. Bản thân Nguyễn Nhạc được cho là có năng lực, nhưng những điều này lại bị các quan lại cai trị dưới quyền ông ủng hộ một cách tồi tệ; tất cả họ đều là những người thấp kém thất học. Nạn đói, và người bạn đồng hành của nó, bệnh dịch hạch, đã tiêu diệt một nửa cư dân của đất nước. Thật kinh hoàng là những ghi chép về các phương pháp mà những người còn lại thực hiện để duy trì một cuộc sống khốn khổ: Tại Huế, kinh đô, mặc dù nằm trong tay người Bắc Hà, và được cung cấp tốt hơn bất kỳ nơi nào khác, thịt người đã được bán công khai ở Chợ. Lực lượng của Tây Sơn trên bộ rất ít, và thiếu hụt về nghệ thuật quân sự đến mức tôi có thể khẳng định một cách an toàn rằng 300 người được huấn luyện sẽ đánh tan toàn bộ quân đội của ông. Lực lượng hải quân của ông, bao gồm một vài thuyền chiến và một số thuyền buồm bị tịch thu từ người Trung Quốc, gần như cũng chẳng đáng kể. Cuối cùng, triều đình của ông bị căm ghét tột độ; tuy nhiên, tinh thần của người dân đã bị suy sụp bởi những tai họa khác nhau mà họ đã phải gánh chịu, đến nỗi họ thiếu can đảm để chống lại nó một cách hiệu quả. Nhiều binh lính của ông, và hầu hết tất cả những người quan trọng mà tôi gặp, đã công khai tuyên bố với tôi rằng họ miễn cưỡng phục tùng như thế nào, và bày tỏ mong muốn rằng người Anh sẽ bảo vệ họ; đảm bảo với chúng tôi rằng khi có sự xuất hiện dù là nhỏ nhất của một lực lượng, toàn bộ đất nước sẽ chạy đến gia nhập họ.

Khoảng hai độ về phía bắc của Quy Nhơn có một hòn đảo gọi là Pulo Canton [cù lao Ré], và giữa 30 và 40 phút về phía bắc của hòn đảo này, một hòn đảo khác, tên là Pulo Campella [cù lao Chàm]; hòn đảo sau có một nơi thuận tiện cho các tàu neo đậu, và các lợi thế khác. Trên lục địa, đối diện với hòn đảo này, là cửa vào của một con sông, nơi các thuyền buồm đi lên Hội An, và có một nhánh của nó đổ vào cảng Đà Nẵng.

 

[doctor76]

Chúng tôi thả neo ở vịnh Đà Nẵng, vào ngày 2 tháng 8. Sau khi được phép, tôi đã thuê một ngôi nhà trong làng Đà Nẵng. Có những tàn tích của một số ngôi nhà lớn và tốt ở đây, đã bị phá hủy trong các cuộc xung đột gần đây. Đất đai ở vùng lân cận của ngôi làng được trồng lúa, cà tím và một ít khoai lang. Vùng đất xa hơn về phía sau dường như hoàn toàn bị bỏ hoang; tuy nhiên, được bao phủ ở một số nơi bởi những lùm cam, chanh, mít, chuối và tre, trong hầu hết số đó là tàn tích của những ngôi nhà ở. Sau khi tôi ở đây ba hoặc bốn ngày, vị quan cai quản tỉnh Cham [Quảng Nam] thay mặt cho Nguyễn Nhạc, đã đi thuyền xuống sông, được hộ tống bởi bốn chiếc thuyền chiến, mỗi chiếc chèo từ 40 đến 50 mái chèo, và đổ bộ tại một ngôi nhà ở phía đối diện với nơi tôi ở; cùng ngày, ông ta đã cử người đến hỏi khi nào ông ta nên đến thăm tôi. Tuy nhiên, tôi đã chọn là người đầu tiên thực hiện lời thăm hỏi này, và đi thuyền qua sông trên một trong những chiếc thuyền chiến của ông ta cho mục đích đó. Ông tiếp đón tôi rất trang trọng, tự mình ngồi trên một chiếc ghế dài được đặt trên một chỗ cao; các quan lại và binh lính cấp dưới, với một số lượng đáng kể, được đặt ở mỗi bên cạnh ông. Đây là vị quan mà cuộc tranh chấp đã xảy ra vào năm trước, (sau khi trao cho ông ta giấy thông hành mà tôi đã nhận được từ Nhà vua,) tôi đã xin ông cho tôi biết nó đã phát sinh như thế nào, và nguyên nhân của sự nghiêm khắc của ông đối với những người đã rơi vào tay ông ta. Ông trả lời, “Rằng thuyền trưởng của tàu Anh đã bị một số quan lại của triều đình trước đây, lúc đó đang cầm vũ khí ở Đà Nẵng, thuyết phục hỗ trợ họ bằng người và vũ khí, và chiếc thuyền của tàu được cử lên sông với họ, đã bị người của ông ta tấn công và chiếm giữ; rằng một số thủy thủ đã bị giết, một số nhảy xuống sông và bị chết đuối, và một số chạy trốn vào rừng, nơi họ chết vì đói.” Sau đó, ông đã cấp cho tôi giấy phép buôn bán, nghiêm cấm tất cả mọi người phải trả tiền cho những gì họ mua, và không được quấy rối hoặc ngược đãi chúng tôi dưới bất kỳ hình thức nào. Sau khi ông ta mời tôi đến thăm ông tại Hội An, tôi đã cáo từ, và ông trở về cùng đêm.

 

[doctor76]

Tàu Anh buông neo ở Quy Nhơn​

 

[doctor76]

Ngày 13, tôi lên đường đến Hội An. Tại một trong những nơi chúng tôi dừng lại để khai báo chúng tôi là ai, chúng tôi thấy mình ở dưới một ngọn núi cao, một phần của nó nhô ra trên sông, và dường như sẵn sàng đổ xuống và chôn vùi chúng tôi dưới đống đổ nát của nó. Đó là một ngọn núi lớn bằng đá cẩm thạch trắng, nằm trên một đồng bằng thấp sát mép nước, không nối liền với bất kỳ ngọn đồi xa xôi nào. Chúng tôi có thể nhận thấy một vài vết nứt và lỗ hổng trên thân núi, và xung quanh nó là một số mảnh vỡ khổng lồ. Khi nhìn lướt qua nó, con mắt đã gợi lên những ý tưởng về những cây cột, ngôi nhà, ngọn tháp, v.v. [núi Ngũ Hành Sơn ở Đà Nẵng] Gần đó là một vài túp lều do những người thợ đá sinh sống. Tôi không thấy bất kỳ mẫu vật nào khác về sự khéo léo của họ ngoài chày và cối với các kích cỡ khác nhau. Khi đến Hội An, chúng tôi đã rất ngạc nhiên khi thấy những tàn tích gần đây của một thành phố lớn, những con phố được bố trí theo một sơ đồ có quy tắc, được lát bằng đá phẳng, và những ngôi nhà gạch được xây dựng tốt ở mỗi bên. Nhưng than ôi! Giờ đây chỉ còn lại một chút gì đó ngoài những bức tường bên ngoài, bên trong đó, ở một vài nơi, bạn có thể nhìn thấy một kẻ khốn khổ, người trước đây là chủ nhân của một cung điện, đang trú ẩn khỏi thời tiết trong một túp lều tồi tàn bằng rơm và tre. Tuy nhiên, các ngôi đền và các vị thần của chúng không bị quấy rầy gì thêm ngoài việc bị cướp chuông, những thứ đã bị tịch thu với mục đích được đúc thành tiền. [chú thích của tác giả: Hội An đã bị một trong các tướng lĩnh của Nguyễn Nhạc chiếm giữ và phá hủy. Trước đó, Hội An là một nơi buôn bán rất lớn, và cung cấp hàng hóa gồm đường, quế, tiêu, v.v., cho hàng trăm thuyền buồm, đã đến đó từ tất cả các bờ biển của Trung Quốc và Nhật Bản. Một ví dụ sau đây về sự tàn ác và bội bạc gần như vô song đã được kể cho tôi nghe tại Hội An:
Có một người họ hàng xa của hoàng tộc (chúa Nguyễn), sống ẩn dật ở phần Nam Hà do người Bắc Hà chiếm giữ, người mà vị quan này có quen biết. Ông ta đã lấy cớ gửi cho người đó một lời mời khẩn thiết đến sống dưới sự bảo vệ của mình, cùng với gia đình và những người phụ thuộc; không chỉ đảm bảo với ông ta về sự an toàn cá nhân, mà còn hứa hẹn tình bạn của mình. Người đàn ông đáng thương bị lừa dối bởi những lời lẽ hoa mỹ về sự quan tâm cá nhân này, đã lên đường cùng với vợ, con cái và những người còn lại trong gia đình, với một số lượng (của cải) đáng kể. Khi đến vịnh Đà Nẵng, ông ta đã tìm được một phương tiện di chuyển nhanh chóng đến nơi ở của vị quan, để gia đình ông đi theo sau bằng thuyền của họ. Ông đã được vị quan tiếp đón với những dấu hiệu rõ ràng nhất của sự hài lòng và tôn trọng. Họ đã cùng nhau dùng bữa, và khi bữa ăn kết thúc, vị quan nói với ông rằng những người hầu của ông ta sẽ dẫn người đàn ông đến một ngôi nhà mà ông ta đã chuẩn bị để đón tiếp; nhưng ông vừa bước qua ngưỡng cửa, đã bị binh lính bắt giữ, và đầu ông ngay lập tức bị chặt khỏi cơ thể. Sau đó, viên quan lên một trong những chiếc thuyền chiến của mình để gặp gia đình người đó. ... Ngay khi đến được thuyền của họ, viên quan đã cho trói những người phụ nữ và trẻ em lại với nhau, và ném họ xuống sông, chiếm đoạt tất cả những gì họ mang theo cho riêng mình.]
[Trong một bức thư viết khoảng tháng 7 năm 1775, Đức cha Halbout đã ghi nhận: “…Quân nổi loạn đã cướp bóc, cướp phá chẳng nương tay, đến nổi các tỉnh Cham cứ 20 người thì có 19 người chết vì bị đầy đọa khổ sở. Các giáo khu ở Hàn và Cầu Né đều không còn… Năm ngoái, ở Bầu Nghé từ tháng 4 đến tháng 9 âm lịch số giáo dân bị giết đến sáu trăm người… Ở một nơi khác cũng thời gian ấy, ít nhất có đến 1.500 giáo dân bị giết. Suốt hai năm ròng gần như quanh tôi lúc nào cũng có người chết và hấp hối…”]
[Linh mục Labartette miêu tả ở Cửa Hàn (Đà Nẵng) không còn một con heo, gà, vịt, đường cát trước kia sản xuất rất nhiều nay biến mất, tiền mất giá một quan còn giá trị độ một đồng, tình trạng đói khổ ăn xin xuất hiện phổ biến trong xứ…]

 

[doctor76]

Sau khi dùng một chút đồ ăn tại Hội An, tôi lên đường đến nơi ở của vị quan, nằm trong một khu đất được tạo thành bằng cách đóng những cọc chắc chắn xuống đất, xen lẫn với tre đang mọc, và ở một khoảng cách nào đó xung quanh nó, những cây tre đầu nhọn ngắn được đóng xiên vào mặt đất, như thể được thiết kế để ngăn chặn kỵ binh. Ngôi nhà rộng rãi, một phần được xây bằng gạch, và một phần bằng tranh và tre. Vị quan này được hầu hạ gần như tốt như chủ nhân của ông ta, Ignaack [Nguyễn Nhạc]: một số người của ông ta ăn mặc đẹp, và cầm kiếm trên tay; chuôi và vỏ kiếm được trang trí bằng những tấm vàng dát mỏng. Cuộc trò chuyện của tôi với vị quan rất ngắn; Tôi được thông báo rằng ông ta là một người thất học, và có tiếng là tàn nhẫn và áp bức. Tôi chỉ ở lại một ngày, và trở về tàu, lúc này là ngày 15 tháng 8.

[Không rõ tên vị quan này là gì, người dịch được biết trong một tờ truyền năm Cảnh Hưng 39 (1778) của quan Khâm sai Tham mưu, quan Tiện nghi Phó chiến, quan Tiện nghi Câu kê dinh Quảng Nam có đóng 2 dấu, trong đó một dấu vuông lớn, lòng khắc chín chữ triện xếp thành 3 hàng từ phải sang trái: Quảng Nam Khâm sai Tham mưu Trương tín ký. Đây là dấu tín ký quan Khâm sai Tham mưu Quảng Nam của chính quyền Tây Sơn.

Một văn bản khác năm Cảnh Hưng 39 (1778) cuối dòng phê đóng dấu vuông, lòng khắc 16 chữ triện xếp thành 3 hàng từ phải qua trái: Tây Sơn Công bộ Trấn thủ Quảng Nam dinh, Nguyễn tông hành sự. Đây là dấu hành sự của Trấn thủ Quảng Nam thời Tây Sơn]

Khi tôi trở lại tàu Amazon, tôi đã được một thương gia người Bồ Đào Nha vừa đến từ Huế, kinh đô của Đàng Trong, đến thăm. Ông ta nói với tôi, ông ta được giao nhiệm vụ chuyển lời mời miệng từ Phó vương Bắc Hà [có lẽ là Phạm Ngô Cầu] mời tôi đến đó và bán bất kỳ mặt hàng buôn bán nào mà chúng tôi có thể còn lại. Trước đó, tôi đã cử người viết thư của mình và ông Moniz mang theo một bức thư cho quan lại Bắc Hà, yêu cầu sự ưu ái của ông, và nghe nói rằng có mực nước nông trên bãi cạn của sông Huế, tôi đã đề nghị với thuyền trưởng của tàu Jenny đi bằng tàu của ông ta, điều này có thể tạo cơ hội cho ông ta bán số vốn đầu tư của mình. Ông ta đồng ý; và để tàu Amazon ở lại vịnh Đà Nẵng, tôi lên tàu cùng với ông Bayard, vào ngày 18 tháng 8. Chúng tôi thả neo ở vịnh Chimay [vịnh Chân Mây], ranh giới của vùng đất [do người] Bắc Hà [cai quản]; tại đây tôi đã gặp người viết thư của mình, đi cùng với một quan lại, tên là Ong-ta-hia, với một câu trả lời cho bức thư của tôi, bao gồm sự cho phép của Phó vương để đến Huế. Khi chúng tôi đến cửa sông, vị quan đóng quân ở đó đã lên tàu trên một chiếc thuyền chiến, với một số binh lính, và đảm nhận việc hoa tiêu cho tàu vào.

Hai ngày sau đó, tôi tiếp tục đi lên thành phố. Về phía biển, đất đai là cát và cằn cỗi; nhưng khi tiến sâu vào, cảnh tượng dần thay đổi, đất đai hiện lên với mọi vẻ phì nhiêu, và chúng tôi thấy những người nông dân trên bờ bận rộn canh tác. Đối diện với thành phố [Huế], 25 thuyền buồm Trung Quốc đang neo đậu; vô số thuyền địa phương đang qua lại; và bờ biển chật ních người. Chúng tôi nghỉ chân tại nhà của Ong-ta-hia; đó là nơi lui tới của người Trung Quốc, vì nhiệm vụ của ông là báo cáo sự xuất hiện của các thuyền buồm của họ, và cấp cho họ giấy phép thông quan. Ngày hôm sau, chúng tôi đến thăm Phó vương. Ông cư ngụ tại cung điện của các vua Đàng Trong, cách thị trấn nơi tôi nghỉ lại 6 dặm ngược dòng. Abbé Raynal cho chúng ta biết chu vi của nó là một dặm, và các bức tường của nó được đặt hàng ngàn khẩu pháo. Mô tả này chắc chắn đã được phóng đại: Tôi đã tự mình đến thăm nó vài lần, và một người đi cùng tôi đã tìm được cơ hội để kiểm tra toàn bộ. Thành [Phú Xuân] là một hình chữ nhật thuôn dài; các cạnh lớn hơn kéo dài khoảng nửa dặm, các cạnh nhỏ hơn bằng hai phần ba khoảng cách đó. Nó được hình thành bởi một bức tường chắn, phía sau đó là một bờ đất cao từ 10 đến 11 feet được đắp lên, với các bậc thang dẫn lên một độ cao thuận tiện để bắn vũ khí. Thành không có lỗ châu mai, các khẩu pháo được chĩa qua một loại lỗ châu mai được tạo ra ở đáy của các bức tường chắn. Số lượng được lắp đặt là khoảng 60; khẩu lớn nhất là loại 9 pounder [tức là khối lượng viên đạn khoảng 9 pound (~4,1 kg). Loại đại bác này thường được sử dụng từ thế kỷ 16 đến 19, chủ yếu trong các cuộc chiến trên bộ binh và hải quân ở châu Âu] Trong khoảng 6 hoặc 8 feet bên ngoài bức tường, những cây tre đầu nhọn ngắn, dài từ 6 đến 12 inch, được đóng xiên vào mặt đất; bên ngoài những thứ này là một con hào rộng 8 feet, và sâu bằng đó, được rào bằng tre đang mọc, tiếp theo là một khoảng trống khác với những cây tre nhọn được đóng xuống đất, và toàn bộ được bao quanh bởi một hàng rào tre thấp hình bàn cờ. Mặt đất bên trong pháo đài được chia cắt bởi một số bức tường gạch, gặp nhau ở các góc vuông, và tạo thành các hình vuông. Một số được phân bổ để tổ chức chợ; những cái khác cho kho thóc, khu vực cho binh lính, chuồng ngựa, voi, v.v. Toàn bộ đều bị hư hỏng nhiều.

 

[doctor76]

Cung điện lớn đáng kể với tên gọi là một ngôi nhà trệt tốt. Tòa nhà được bố trí với những hàng hiên rộng rãi và các phòng riêng. Trong một trong những hàng hiên, tôi được giới thiệu với Phó vương [có lẽ là Phạm Ngô Cầu?]; Tôi thấy ông đang đu đưa trong một chiếc võng lưới, được căng giữa một trong những cây cột và vách gỗ của căn phòng bên trong. Ông là một cụ già đáng kính, khoảng 60 tuổi, với bộ râu bạc, và cách cư xử vô cùng lôi cuốn. Trang phục của ông đơn giản và giản dị, bao gồm một chiếc áo choàng rộng bằng vải lanh đen bóng, với tay áo rộng, và mũ lụa đen, và dép trên chân. Tôi đã nói với ông về công việc của mình ở Đàng Trong, gần giống như những điều khoản tôi đã sử dụng với Nguyễn Nhạc. Sau đó, tôi yêu cầu ông nhận món quà tôi mang đến cho ông như một dấu hiệu nhỏ của sự tôn trọng của tôi. Sau đó, ông bước xuống khỏi võng và ngồi xuống đất. Ông tán thành đề xuất của tôi về việc thiết lập giao thương với quốc gia của ông, và sẽ thúc đẩy nó bằng tất cả khả năng của mình. Tiếp đó, ông hỏi một số chi tiết liên quan đến quốc gia mà tôi thuộc về; như, lực lượng của chúng tôi trên biển và trên bộ, thương mại, phong tục và tôn giáo của chúng tôi. Ông cũng xem xét rất kỹ mũ, kiếm và các phần khác trong trang phục của chúng tôi.Rồi, ông mời chúng tôi dùng bữa ăn bao gồm chủ yếu là thịt gà băm nhỏ, rau, thịt lợn, thịt trâu, thịt bò, cá, cơm, đồ ngọt, trà, rượu mạnh, v.v., trong đó một số voi chiến đã được đưa vào một khu vực đối diện với hàng hiên, nơi một số hình nộm tượng trưng cho binh lính được đặt thành hàng; những con voi này đã tấn công với sự giận dữ lớn, túm lấy chúng bằng vòi, ném chúng lên không trung, và giẫm đạp chúng dưới chân. Một số binh lính được thuê để bắn vào bia bằng súng hỏa mai dài, có giá xoay và giá ba chân để bắn chúng. Sau khi nhắc lại những lời lẽ về tình bạn và sự tôn trọng của mình, chúng tôi đứng dậy ra về; ông ra lệnh cho tất cả các quan lại đi cùng ông hộ tống tôi đến chỗ Tướng quân, người mà ông nói là tôi nên đến thăm bất cứ khi nào tôi đến gặp ông; ông ép chúng tôi nhận 2 thỏi bạc như một vật tương đương với món quà (một chiếc đồng hồ quả quýt bằng vàng được gắn một vài viên kim cương và ngọc lục bảo nhỏ) mà tôi đã tặng cho ông, và chúng tôi ra về. Được hộ tống bởi một đoàn tùy tùng đông đảo các quan lại, những người đi trước và sau chúng tôi thành hàng, chúng tôi đã đến trước cổng của Quan-jam-quen [quan Giám quân], một thái giám, và là tổng tư lệnh hạm đội và quân đội. Nửa giờ trôi qua trước khi chúng tôi được dẫn vào một đại sảnh lớn; chúng tôi ngồi trên một vài chiếc ghế được đặt cho chúng tôi trước một tấm bình phong bằng mây, từ phía sau đó một giọng nói the thé đã thu hút sự chú ý của chúng tôi đến mục đích chuyến thăm của chúng tôi. Tuy nhiên, ông ta đã không xuất hiện cho đến khi những câu hỏi thông thường được hỏi, và tôi đã nói với ông ta lý do tôi đến Nam Hà. Tấm bình phong sau đó được lật lên, và một ánh sáng lờ mờ, khuếch tán từ một ngọn nến sáp nhỏ, đã tiết lộ cho chúng tôi, không phải hình dáng tinh tế của một người phụ nữ mà âm thanh đã gợi lên ý tưởng, mà là hình dáng của một con quái vật, ghê tởm và kinh khủng khi nhìn thấy. Ông ta đang ngồi trong một loại khám bằng ván, có hình dạng giống như một tủ quần áo. Ông ta có vóc dáng thấp bé, tuy nhiên được bù đắp đầy đủ về kích thước; và tôi có thể mạnh dạn khẳng định ông ta rộng hơn một thước Anh qua vai. Những nếp da lớn rủ xuống từ má ông ta, và đôi mắt nhỏ lấp lánh của ông ta hầu như không thể nhìn thấy được vì những nếp gấp phẳng tạo thành những hốc sâu xung quanh chúng. Ông ta hầu như không tỏ ra lịch sự, và nhận món quà của tôi một cách thờ ơ. Trong những lần đến thăm sau đó, tôi thấy ông ta là một người rất khoe chữ, và rất coi trọng kiến thức của mình về sách vở.

[Theo sách sử thì lúc này ở Thuận Hóa có 2 viên tướng nhà Lê cai quản là Phạm Ngô Cầu và Hoàng Đình Thể, không rõ tác giả mô tả người đàn ông như “quái vật” kia là ai???]

Một tháng trôi qua trong các mối quan hệ xã giao lẫn nhau. Cho đến nay, tôi vẫn ở trong nhà của Ong-ta-hia, nhưng nhận thấy nó bất tiện. Tôi đã nhiều lần xin ông ta cho một chỗ ở riêng; ông ta cũng thường xuyên trốn tránh việc tuân theo; và bằng ảnh hưởng ngầm của mình, ông ta đã ngăn cản tôi thuê một chỗ ở. Ông ta sợ rằng, nếu ông ta để tôi rời khỏi tầm mắt của mình, một phần lợi nhuận bất hợp lý mà ông ta hy vọng từ mối quan hệ với chúng tôi, có thể thoát khỏi ông ta; và việc ông ta không muốn thanh toán số tiền mua hàng mà ông ta đã mua từ chúng tôi có thể được coi là nguyên nhân đầu tiên dẫn đến những rắc rối mà sau này chúng tôi gặp phải. Vì tôi thấy người này là đặc vụ riêng của thái giám, tôi đã tặng ông ta một vài món quà đáng kể, nhưng tất cả đều không đủ để thỏa mãn lòng tham của ông ta.

 

[doctor76]

Cuối tháng Chín, những trận mưa rất lớn, và lũ lụt đổ xuống từ các ngọn núi với sức mạnh khủng khiếp, gần như toàn bộ thị trấn bị ngập lụt trong một đêm, trong đó tiếng ồn do nước chảy xiết qua các đường phố, và tiếng kêu khóc của người dân di chuyển đồ đạc của họ, thật kinh hoàng và đáng báo động ngoài sức tưởng tượng. Vào buổi sáng, rất nhiều thuyền bè qua lại trên các đường phố. Mặc dù những trận lụt này xảy ra vài lần trong các trận mưa định kỳ, nhưng người dân ít có biện pháp phòng ngừa để tự bảo vệ mình khỏi những hậu quả đôi khi rất đau thương; và triều đình thì vô lý đến mức không cho phép bất kỳ ai ngoài quốc vương của họ có một ngôi nhà có tầng trên. Sự quan tâm đến sức khỏe của chúng tôi buộc tôi phải khẩn khoản với Ong-ta-hia để ông ta đồng ý cho chúng tôi chuyển đến một nơi khô ráo hơn; và lời thỉnh cầu dường như đã khiến ông ta đồng ý: đó chỉ là bề ngoài; vì ba ngày sau, một chàng trai trẻ, người cùng với cha mình phục vụ tôi như những người phiên dịch, đã phàn nàn với tôi rằng anh ta đã bị Ong-ta-hia đánh đập dã man vì đã giúp tôi rời khỏi nhà ông ta. Ngày hôm sau, tôi được chính người đó cảnh báo về việc ông ta sắp xử tử hai người của tôi. Tôi ngay lập tức vội vã đến nhà ông ta, đi cùng với ông Totty, và thấy họ đang bận rộn trói một người Pháp ốm yếu đáng thương và một người nấu ăn thuộc về thuyền trưởng Hutton vào các cột nhà. Ong-ta-hia đang đứng với một thanh kiếm tuốt trần, và sùi bọt mép vì tức giận. Tôi yêu cầu biết lý do cho hành vi như vậy, nhưng ông ta không trả lời, và bỏ đi: Sau đó tôi phát hiện ra đó là do một sự khác biệt nhỏ nhặt giữa người Pháp và một người phụ nữ ở chợ bán trứng. Bác sĩ và tôi đã thả các tù nhân mà không gặp bất kỳ sự phản đối nào, hứa rằng họ vẫn sẽ được giao cho Phó vương, để điều tra hành vi của họ; sau khi điều này được thực hiện, một quyết định đã được đưa ra có lợi cho chúng tôi. Tuy nhiên, không có sự bồi thường nào có thể đạt được. Khoảng thời gian này, tôi nhận được một bức thư từ thuyền trưởng Maclennan, thông báo cho tôi rằng tình trạng sức khỏe xấu của ông đã khiến ông quyết định đưa tàu lên cửa sông, để ông có thể lên bờ và thử hưởng lợi từ việc thay đổi không khí. Tôi vô cùng tiếc vì sức khỏe của thuyền trưởng Maclennan lại khiến một bước đi thiếu thận trọng như vậy là cần thiết: Tôi tin chắc rằng nó sẽ làm chính phủ lo lắng. Tôi vội vã đến gặp Phó vương và Thái giám, và thông báo cho họ về nguyên nhân tàu đến gần; mặc dù vậy, một cuộc diễu binh của lính canh đã được thực hiện, và một số biện pháp phòng ngừa đã được thực hiện.

Tàu Amazon thả neo ở cửa sông. Thuyền trưởng đã lên bờ, nhưng trong một tình trạng khiến mọi hy vọng hồi phục đều tan biến. Sau khi bị bác sĩ phẫu thuật của chúng tôi từ bỏ, ông đã thử [mời] các thầy thuốc của địa phương. Tất cả đều vô ích, và thuyền trưởng Maclennan đã trút hơi thở cuối cùng vào ngày 2 tháng 10. Ngày 7 cùng tháng được ấn định cho đám tang của ông, và sáng sớm chúng tôi tập trung để tham dự. Nghĩa trang Bồ Đào Nha, nơi tôi mua giấy phép để chôn cất hài cốt của ông, cách đó bảy hoặc tám giờ đi đường. Vẻ đẹp của vùng quê quanh địa điểm này không thể sánh được với bất kỳ nơi nào tôi từng thấy trước đây ở phương Đông.

 

[doctor76]

Hành vi của người Trung Quốc gần đây rất đáng ngờ. Khi tôi mới đến, họ cho rằng tôi đến với một lực lượng để trả thù những sai trái đã gây ra cho tàu Anh vào năm trước, bởi vị quan chỉ huy ở Đà Nẵng, và dường như cạnh tranh với nhau trong việc ủng hộ bất kỳ kế hoạch nào tôi có thể có, chống lại cả người Tysons (tức quân Tây Sơn) hoặc chính người Đàng Ngoài, với hy vọng được chia phần chiến lợi phẩm, điều này sẽ bù đắp cho những thiệt hại mà họ đã phải gánh chịu trước đó. Thất vọng bởi những tuyên bố lặp đi lặp lại về ý định hoàn toàn hòa bình của tôi, họ sợ rằng nó sẽ gây bất lợi cho họ hơn là có lợi. Một sự thay đổi trong hành vi của họ đối với chúng tôi sớm trở nên rõ ràng. Họ đã trình bày với các quan lại rằng người Anh đến để tước đoạt đất nước của họ, và bịa đặt một số điều sai trái vô lý và vô căn cứ nhất. ... Tôi thường xuyên được cảnh báo rằng họ có ý định cướp bóc chúng tôi. Tính mạng và tài sản của chúng tôi đều nằm trong tay họ. Nhà tôi liên tục chật cứng các quan lại, được cử đến để nghe và giải quyết những bất bình được dựng lên này, từ đó không có cách nào khác để đuổi họ đi ngoài việc tặng quà: điều này cuối cùng chỉ chứng tỏ là một sự dụ dỗ các nhóm mới đến thăm tôi, và điều gì đó đã được nghĩ ra hàng ngày để gây rắc rối cho tôi. Tôi đã tránh mọi thứ có thể dẫn đến tranh cãi. Khi tôi trình bày trường hợp của mình với Phó vương, ông đã giới thiệu tôi với Thái giám, và chỉ tiếc vì sự thiếu quyền lực của mình để giúp tôi được bồi thường. Từ Thái giám, người có nhiệm vụ giải quyết tất cả những bất đồng này, tất cả những gì tôi có thể có được là một sự tích tụ của những tổn thương và xúc phạm.

Tình hình tiếp tục trong tình trạng đáng xấu hổ này cho đến đầu tháng Mười Một. Gió mùa đánh mạnh vào bờ biển, và triển vọng rời đi của chúng tôi, điều mà chúng tôi mong đợi tha thiết, vẫn còn xa vời. Vài ngày sau khi các tàu neo đậu ở sông Huế, vị quan [của chúa Nguyễn] mà chúng tôi mang từ Bengal đã rời tàu, và rút lui đến sống với một số người thân của ông ta sống ẩn dật cách thị trấn một quãng ngắn. Kể từ khi tôi đến Đàng Trong, tôi tiếp tục nhận được những bằng chứng mạnh mẽ nhất về lòng biết ơn và sự gắn bó của người đàn ông đáng thương này, và nó sẽ sớm cho thấy rằng chúng tôi đã mang ơn ông ta vì đã bảo toàn tính mạng của chúng tôi.

 

[doctor76]

Từ đầu tháng Mười, tôi đã nhận được những gợi ý thường xuyên rằng đại diện triều đình [quân Trịnh ở Phú Xuân] có những âm mưu xảo quyệt chống lại chúng tôi; rằng Thái giám, kẻ thù công khai của chúng tôi, đã thuyết phục phần lớn Hội đồng theo các biện pháp của ông ta. Vào ngày 7 tháng 11, khi tôi và ông Totty đang ngồi ăn sáng, một người đưa tin từ vị quan của chúng tôi bước vào và yêu cầu nói chuyện ngay với tôi. Anh ta nói với tôi rằng chủ nhân của anh ta, lo lắng trước nguy hiểm mà chúng tôi đang gặp phải, và lo lắng cho sự an toàn của chúng tôi, đã cử anh ta đến khuyên chúng tôi hãy tự bảo vệ mình trên tàu ngay lập tức. Anh ta nói thêm rằng Vua [chúa Trịnh Sâm] [chú thích của tác giả: Vua của Đàng Ngoài chỉ còn là cái bóng của quyền lực; toàn bộ quyền lực, kể từ đầu thế kỷ XV, đã rơi vào tay của Tướng quân (tức chúa Trịnh)] của Đàng Ngoài, bị xúi giục bởi những trình bày của thái giám, đã gửi một mệnh lệnh cho quan quân bắt giữ tàu của chúng tôi; rằng các quan lại đang vũ trang cho các thuyền chiến của họ, và đã ra lệnh cho quân đội của họ sẵn sàng phục vụ; và kết luận bằng cách khuyên chúng tôi thực hiện các biện pháp ngay lập tức để bảo vệ an toàn cho chúng tôi. Thông tin này ngay lập tức được củng cố bởi chủ nhà của ngôi nhà mà chúng tôi đang ở, người đã thông báo cho tôi rằng người Bắc Hà đã quyết định bắt giữ tàu của chúng tôi, và rằng anh ta hàng giờ mong đợi một nhóm lính được cử đến để bắt giữ người của chúng tôi.

Vì vậy, sau khi đặt những gì chúng tôi có giá trị nhất vào một chiếc thuyền nhỏ mà tôi thuê, tôi và ông Totty, cùng với ba hoặc bốn người hầu Bengal và một số người chèo thuyền Trung Quốc, rời thị trấn vào khoảng từ tám đến chín giờ sáng, và đến tàu vào buổi trưa. Ngày hôm sau (ngày 8 tháng 11), người viết thư của tôi, người mà tôi để lại trong thị trấn, đã tìm cách gửi phần lớn hành lý của tôi lên tàu.

 

[doctor76]

Vào ngày 9, buổi sáng, 5 người Bồ Đào Nha, do việc chúng tôi đột ngột rời đi, đã chạy trốn khỏi thị trấn lên tàu của chúng tôi để được an toàn. Vào buổi tối, họ được theo sau bởi người viết thư của tôi và một người Bồ Đào Nha khác, cải trang theo trang phục của đất nước. Tất cả mọi người bây giờ cùng nhau đưa con thuyền nhỏ của chúng tôi vào trạng thái phòng thủ tốt nhất mà nó có thể cho phép. Lực lượng của chúng tôi bao gồm Thuyền trưởng và Thuyền phó, một thủy thủ người Anh, 2 người Pháp, 2 người Bồ Đào Nha, và 13 người Lascar (lính Ấn Độ), cùng với tôi, bác sĩ, người viết thư của tôi, và những người hầu của chúng tôi, lên tới khoảng 30 người. Con tàu được trang bị 7 hoặc 8 khẩu pháo 2 pounder cũ và rất tệ, mà chúng tôi hầu như không có đạn, hai khẩu súng ổ xoay, một số súng trường, và 12 khẩu súng hỏa mai.

Ngày 10, tôi đã gửi thư cho vị quan của vọng gác ngay đối diện nơi chúng tôi neo đậu, yêu cầu ông ta gửi cho tôi một người viết thư, vì tôi muốn viết một bức thư cho các quan lại cấp cao. Ông ta đã đồng ý. Tôi đã viết cho họ lý do tôi rời thị trấn đột ngột như vậy, nhưng nói thêm, tôi không tin họ có tội với một âm mưu hèn hạ như vậy, mặc dù sự thận trọng đòi hỏi tôi phải cảnh giác vì sự an toàn của chính chúng tôi. Ngày 13, chúng tôi phát hiện ra một số thuyền chiến và thuyền lớn đến từ thị trấn, đã dừng lại cách nơi chúng tôi neo đậu một khoảng ngắn; chúng tôi biết rằng chúng chở đầy súng và đồ dự trữ, để dựng các khẩu đội pháo để ngăn chúng tôi trốn thoát khỏi chúng.

Ngày 14, vào lúc bình minh, chúng tôi phát hiện ra 2 chiếc thuyền chiến lớn có vũ trang, đầy người, trôi theo thủy triều xuống tàu, như thể có ý định lên tàu chúng tôi: chúng tôi đã gọi họ, và yêu cầu họ tránh xa chúng tôi; nhưng không có câu trả lời nào được đưa ra. Thuyền trưởng sau đó đã yêu cầu được phép bắn vào họ; những người ở mũi tàu do đó đã bắn một vài phát súng xoay và 2 hoặc 3 khẩu pháo nã vào họ. Sau đó, các thuyền chiến [của họ] ngay lập tức thả neo, và rất nhiều người đã nhảy xuống sông. Bây giờ tôi quyết định tiếp tục những gì chúng tôi đã bắt đầu, và ra lệnh cho hai chiếc thuyền nhỏ được bố trí người và vũ trang, và cử chúng bám theo các thuyền chiến, trang bị cho chúng một vài quả nổ cầm tay mỗi chiếc, mà tôi đã chỉ đạo họ ném vào các thuyền chiến trước khi họ cố gắng lên tàu chúng, những chỉ dẫn này được tuân theo, khi những quả nổ cầm tay phát nổ, thêm 30 hoặc 40 người từ mỗi chiếc đã nhảy xuống biển và bơi vào bờ. Người của chúng tôi sau đó đã kéo chúng đi, cùng với 5 chiếc khác, nằm gần chúng; tất cả những chiếc này chúng tôi đã phá hủy, ngoại trừ một chiếc có một khẩu pháo bằng đồng bên trong, khoảng 12 pounder; tuy nhiên, nó đã bị chìm 3 ngày sau đó trong một cơn gió mạnh, ở phía sau tàu của chúng tôi. Chiếc thuyền chiến lớn nhất trong số này dài khoảng 50 feet và rộng 12 feet, được trang bị giáo dài 20 feet và súng hỏa mai, với một lượng lớn thuốc súng và đạn.

Tuy nhiên, nhận thức được rằng bây giờ họ đang chuẩn bị lực lượng tối đa của mình để tấn công chúng tôi, và những người đưa tin khác nhau mà họ đang cử đến, với lý do dàn xếp hữu nghị các bất đồng, không gì khác hơn là rất nhiều lý do để kéo dài việc chúng tôi rời đi, tôi vẫn vô cùng lo lắng cho sự an toàn của con tàu khi cố gắng vượt qua bãi cạn vào thời điểm thời tiết khắc nghiệt này. Từ sự cân nhắc này, tôi quyết định viết thư cho thuyền trưởng của tàu Amazon đến (nếu có thể) cửa sông, và tạo điều kiện cho chúng tôi trốn thoát, hoặc gửi thuyền của mình đến hỗ trợ chúng tôi vượt qua bãi cạn. Vào ngày 16, tôi đã trưng dụng một chiếc thuyền cho mục đích này, và cử nó đến tàu Amazon. Bảy ngày tiếp theo thời tiết rất xấu, chúng tôi bắt đầu nghi ngờ việc chiếc thuyền có thể đến được Đà Nẵng. Trong khoảng thời gian này, một số tin nhắn đã được trao đổi giữa Phó vương và tôi. Ông vẫn tiếp tục những đảm bảo về tình bạn của mình, và mời tôi đến một cuộc gặp gỡ. Tuy nhiên, những người đưa tin, cũng thường xuyên đảm bảo với tôi về sự không chân thành của ông ta, và thông báo cho tôi về những sự chuẩn bị đang được tiến hành chống lại chúng tôi; và việc thời tiết xấu đã phá hủy bốn thuyền lửa mà họ đã chế tạo để đốt tàu của chúng tôi, và điều này đã làm chậm một cuộc tấn công vào chúng tôi; rằng rất nhiều súng đã được chở đến để dựng các khẩu đội pháo ở cửa sông, để ngăn chúng tôi vượt qua bãi cạn.

 

[doctor76]

Vào ngày 24, thời tiết hơi ổn định, chúng tôi di chuyển tàu của mình ra xa hơn một chút. Bây giờ chúng tôi phát hiện ra đám đông người trên bờ đang bận rộn dựng các khẩu đội pháo, v.v. Chúng tôi đã bắn một vài phát vào họ, nhưng do pháo của chúng tôi nhỏ, nên ít gây gián đoạn cho họ. Vào sáu giờ chiều, ba hoặc bốn khẩu pháo bắt đầu nhắm vào chúng tôi, và tiếp tục cho đến khi trời tối, nhưng không có hiệu quả gì. Chiếc thuyền mà tôi đã cử đến Đà Nẵng bây giờ đã đến; qua đó tôi nhận được súng và đạn mà tôi đã yêu cầu, cùng với một bức thư từ Thuyền trưởng của tàu Amazon, thông báo cho tôi rằng ông đã gửi thuyền của mình, với 3 người châu Âu và 5 người Lascar (lính Ấn Độ), đến hỗ trợ chúng tôi, vì không thể đến được bằng tàu của mình.

Vào ban đêm, tôi bị đánh thức bởi một vài cú va chạm của tàu vào đất. Tôi ngay lập tức lên boong. Cảnh tượng hiện ra lúc đó thật ảm đạm đến cùng cực. Sóng lớn đã đẩy tàu khỏi neo, nó đang đập đáy vào một bãi cát cứng. Không một ai canh gác. Thuyền trưởng và Thuyền phó, vì quá mệt mỏi, đều đang ngủ; những người còn lại trên tàu, để tránh mưa, đều ở trong hầm. Chiếc thuyền địa phương đã bị đứt neo khỏi tàu của chúng tôi, với 2 người của chúng tôi trên tàu, và không bao giờ được nghe tin tức gì nữa. Vì đang là lúc nước thấp, khi thủy triều lên, may mắn thay chúng tôi đã đưa được tàu ra mà không bị hư hại. Vào lúc bình minh, người Bắc Hà bắt đầu bắn dữ dội vào chúng tôi; đạn của họ bay cao, và thiệt hại duy nhất mà chúng tôi phải chịu là ở dây neo. Chúng tôi đã đáp trả, nhưng không hiệu quả lắm.

Ngày 26, một vài phát bắn trúng thân tàu, và một phát đã giết chết người thủy thủ Anh duy nhất mà chúng tôi có trên tàu. Vào khoảng giữa trưa, một tiếng reo hò vui mừng vang lên từ mọi nơi trên tàu, rằng thuyền của tàu Amazon đã xuất hiện; nhưng vì sóng quá lớn, chúng tôi gần như tuyệt vọng về việc nó có thể đến được chỗ chúng tôi; thật không may, tàu đã chọn một phần của kênh nơi sóng vỗ mạnh nhất, và ngay khi tàu vừa tiến vào thì lại gần như biến mất; không thể hỗ trợ họ dù là nhỏ nhất, chúng tôi kết luận rằng toàn bộ thủy thủ đoàn của thuyền phải bỏ mạng. Người Bắc Hà quan sát thấy tai nạn, vui mừng khôn xiết, đã bắn vào chúng tôi với sự giận dữ gấp đôi. Khoảng một giờ sau, đầu của hai người được phát hiện đang bơi về phía tàu; thuyền của chúng tôi ngay lập tức rời đi để gặp họ, và nhanh chóng quay trở lại với 2 người Anh; họ thông báo cho tôi rằng một người Hà Lan đã bị mất trong sóng, rằng một số người Lascar (lính Ấn Độ) đã lên được bờ, và người Bắc Hà, với sự tàn ác vô cớ, trong tình huống nguy hiểm của họ, đã bắn vào họ bằng vũ khí nhỏ.

Ngày 27, tất cả dây neo cột buồm trước của chúng tôi đã bị bắn đứt; một phát bắn trúng tàu giữa đường nước, tuy nhiên đã được sửa chữa với một số khó khăn.

Ngày 28, nhiều khẩu pháo hơn bắt đầu khai hỏa, và một vài phát bắn trúng chúng tôi với cỡ đạn nặng 9 pound. Cột buồm phụ bị bắn gãy; dây cáp neo tốt nhất bị đứt gần lỗ neo, do bị đạn cắt. Tình hình của chúng tôi bây giờ thực sự đáng báo động, và thiệt hại mà chúng tôi phải gánh chịu là rất nghiêm trọng. Để vượt qua bãi cạn trong khi gió đang thổi theo hướng hiện tại là không thể; quay trở lại vị trí cũ của chúng tôi trên sông, nơi các khẩu đội pháo sẽ còn ở gần chúng tôi hơn, là quay trở lại sự hủy diệt không thể tránh khỏi; và ở lại nơi chúng tôi đang ở, tiếp xúc với hỏa lực của 9 hoặc 10 khẩu pháo, là sự hủy diệt chắc chắn. Tình hình của chúng tôi nguy cấp như vậy, điều cần thiết là phải làm điều gì đó nhanh chóng. Sau một cuộc hội ý, cuối cùng chúng tôi đã quyết định (mặc dù với rất ít hy vọng thành công) cố gắng đạt được một sự hòa giải.

 

[doctor76]

Ngày 29, vào lúc bình minh, tôi ra lệnh treo một lá cờ trắng ở đỉnh cột buồm thượng; và người của chúng tôi ra hiệu cho người Bắc Hà lên tàu. Họ ngay lập tức kéo cờ chiến xuống và ra hiệu lại cho chúng tôi. Người Bắc Hà, như chúng tôi cho là vậy, đang chờ lệnh từ thị trấn, và để chúng tôi yên ổn cả ngày. Vào buổi tối, gió đổi chiều, và lúc chín giờ rưỡi là hướng Tây Nam. Neo của chúng tôi ngay lập tức được nhổ lên, buồm được căng trong sự im lặng tuyệt đối, lái tàu hướng Nam chếch Đông qua một kênh rộng không quá 60 thước, và mặc dù trời tối và sóng vẫn còn rất lớn, vào lúc mười giờ rưỡi chúng tôi đã vượt qua bãi cạn. Người Bắc Hà sau đó nhận thấy chúng tôi đang lẩn trốn họ, đã tiếp tục bắn dữ dội vào chúng tôi, cho đến rất lâu sau khi chúng tôi ra khỏi tầm bắn của súng của họ; nhưng không một phát nào trúng chúng tôi. Gió tiếp tục thuận lợi cả đêm; sáng hôm sau lúc mười một giờ, chúng tôi thả neo ở vịnh Đà Nẵng, tại địa điểm này chúng tôi đã sửa chữa tàu Jenny.

Ngày 18 tháng 12, chúng tôi rời Đà Nẵng, khi tàu Jenny bị tách khỏi chúng tôi trong một cơn gió mạnh, tiếp tục dữ dội đến mức ngăn cản chúng tôi quay lại Đàng Trong. Sau đó, chúng tôi quay mũi tàu đi, và vào ngày 23 tháng 12 năm 1779, thả neo ở eo biển Malacca, nhổ neo từ đó vào ngày 8, và đến Calcutta vào ngày 16 tháng 2 năm sau [1779].

​

----​

 

[doctor76]

Hẹn các cụ trong phần 2 vào tối

 

[butchikim]

Dài quá, cháu đánh dấu đọc sau

 

[doctor76]

PHẦN II. MÔ TẢ TÌNH HÌNH NAM HÀ-TRIỂN VỌNG Ở MANG THƯƠNG MẠI ​

Đàng Trong, được người bản địa gọi là An Nam, trải dài từ khoảng vĩ độ bắc thứ 20, đến Côn Đảo, nằm ở 8°43'. Nó giáp với vương quốc Đàng Ngoài ở phía bắc, được ngăn cách bởi sông Sungen [sông Giang]; giáp với vương quốc Lào, và một dãy núi chia cắt nó với Campuchia, ở phía tây; và bởi phần của Đông Hải thường được gọi là Biển Đông, ở phía nam và phía đông. Vương quốc được chia thành 12 tỉnh, tất cả đều nằm trên bờ biển, và kế tiếp nhau từ bắc xuống nam theo thứ tự sau: –

Dinh oie [Dinh Ổ], Cong bing [Quảng Bình], Ding cat [Dinh Cát] Huế (hoặc Kinh đô), thuộc quyền quản lý của người Bắc Hà; Cham [Dinh Chiêm], Cong nai [Quảng Ngãi], Quinion [Quy Nhơn], thuộc quyền sở hữu của Ignaack [Nguyễn Nhạc], Phuyen [Phú Yên], Bing Khang [Bình Khang],Nab tong [Nha Trang], Bing Thoam [Bình Thuận (hoặc Champa)], không chắc chắn liệu đã bị Nguyễn Nhạc chinh phục hay vẫn thuộc quyền sở hữu của nhà vua [Nguyễn]; Donai [Đồng Nai, chỉ đấy Gia Định-Đồng Nai và vùng châu thổ lân cận], thuộc quyền sở hữu của nhà vua [Nguyễn Ánh].

Chiều rộng của đất nước không tương xứng với chiều dài của nó. Ít tỉnh nào trải dài hơn một độ từ đông sang tây, một số ít hơn 20 dặm. Đồng Nai, vốn trước đây là một vùng của Chân Lạp, thì lớn hơn nhiều. Toàn bộ đất nước bị chia cắt bởi các con sông, mặc dù không đủ lớn để cho phép các tàu có trọng tải lớn đi vào, nhưng lại cực kỳ thích hợp để thúc đẩy thương mại nội địa. Khí hậu ôn hòa, cái nóng gay gắt của những tháng mùa hè được xoa dịu bởi những làn gió đều đặn từ biển. Tháng Chín, tháng Mười và tháng Mười Một là mùa mưa; vùng đất thấp sau đó đột ngột bị ngập lụt bởi những dòng nước lũ khổng lồ đổ xuống từ các ngọn núi. Các trận lụt thường xảy ra mỗi nửa tháng một lần và kéo dài trong ba hoặc bốn ngày. Vào tháng Mười Hai, tháng Một và tháng Hai, thường có mưa do gió lạnh từ phương bắc mang đến, điều này tạo nên một mùa đông khác biệt so với bất kỳ nơi nào khác ở phương đông cho đất nước này. Các trận lụt có tác dụng tương tự như các trận lũ lụt của sông Nile ở Ai Cập, và làm cho đất nước trở thành một trong những nơi màu mỡ nhất trên thế giới. Ở nhiều nơi, đất đai sản xuất ba vụ ngũ cốc trong năm. Tất cả các loại trái cây của Ấn Độ đều được tìm thấy ở đây với chất lượng hoàn hảo nhất, cùng với nhiều loại trái cây của Trung Hoa.

 

[doctor76]

Không có quốc gia nào ở phương Đông sản xuất ra nhiều loại hàng hóa phong phú hơn hoặc đa dạng hơn thích hợp để tiến hành một nền thương mại có lợi: quế, tiêu, bạch đậu khấu, lụa, bông, đường, gỗ trầm hương, gỗ lim, ngà voi, v.v. Vàng được lấy gần như nguyên chất từ các mỏ; và trước những biến động, một lượng lớn đã được mang từ các ngọn đồi dưới dạng bụi, và được trao đổi bởi những cư dân mộc mạc để lấy gạo, vải và sắt. Chính từ họ mà gỗ trầm hương và gỗ calamdae được mua, với số lượng lớn sáp, mật ong và ngà voi. Các loài động vật của Đàng Trong là bò, dê, lợn, trâu, voi, tê giác và ngựa. Trong rừng có thể tìm thấy lợn rừng, hổ và tê giác, với rất nhiều hươu; gia cầm rất tuyệt vời, và cá đánh bắt trên bờ biển rất phong phú và ngon. Thịt voi được coi là một món ngon tuyệt vời của người Nam Hà. Việc chăn nuôi bò ít được quan tâm, thịt của chúng không được coi là thực phẩm, và chúng không được sử dụng để cày cấy đất, công việc này được thực hiện bởi trâu. Họ hoàn toàn không quen với nghệ thuật vắt sữa gia súc của mình. Người bản địa của Đàng Trong được gọi là người Mọi, và là những người sinh sống ở dãy núi chia cắt nó với Chân Lạp. Đến những thành trì này, họ đã bị đẩy đến khi những người chiếm giữ hiện tại xâm chiếm đất nước. Họ là một chủng tộc man rợ, rất đen, và có những đặc điểm giống với người Kaffir [một thuật ngữ chủng tộc lịch sử, ngày nay được coi là xúc phạm, dùng để chỉ người da đen ở Nam Phi].

 

[doctor76]

Vào khoảng năm 1280 sau Công nguyên, vị vương tử Mông Cổ [nhà Nguyên] đầu tiên đã chiếm giữ ngai vàng của Trung Quốc. Cuộc chinh phạt này đã tạo cơ hội cho các tỉnh phía tây [Trung Quốc] thoát khỏi sự phụ thuộc của họ, và chúng được hình thành thành một vương quốc, dưới một vị vương tử mà hậu duệ của ông hiện đang trị vì ở Đàng Ngoài, và được gọi là Knaw Whang [nhà Vương, tức vua Lê, chúa Nguyễn đôi khi tự xưng là Nhà Cả]. Vào khoảng đầu thế kỷ XV, một nhóm đông người từ các tỉnh này, bất mãn với triều đình [Lê-Trịnh], đã tập hợp dưới một thủ lĩnh có năng lực [Nguyễn Hoàng]; họ nhanh chóng làm chủ bờ biển Đàng Trong, cho đến tận Mũi Aurilla [mũi Cà Mau], nằm ở vĩ độ 12°30' Bắc. Người Mọi, những cư dân ban đầu, đã rút lui lên những ngọn đồi giáp ranh đất nước của họ về phía tây, nơi họ vẫn ở lại kể từ đó. Những người di cư dưới sự chỉ huy của người lãnh đạo đã thành lập vương quốc Đàng Trong. Các cuộc chiến tranh liên miên mà họ tham gia với người Đàng Ngoài đã khiến họ xây dựng một bức tường ở cực nam của tỉnh Quảng Bình, để ngăn chặn các cuộc xâm nhập của họ. Mọi liên lạc bằng đường biển đều bị cấm nghiêm ngặt. Vào năm 1764, đất nước Đàng Trong đang ở trong tình trạng thịnh vượng, và được cai trị bởi một vị vương tử có năng lực [tức là Nguyễn Phúc Khoát]; ngay sau đó, con trai của ông, người mà những bất hạnh và số phận đã được tóm tắt trong câu chuyện trước đó, đã kế vị ngai vàng, và tình trạng vô chính phủ và hỗn loạn đã xảy ra [tức là Nguyễn Phúc Thuần].

Người Đàng Trong mang những dấu hiệu rõ ràng về việc họ có nguồn gốc từ cùng một gốc gác với người Trung Hoa. Họ giống về các đặc điểm, và hầu hết các phong tục và tập quán. Tôn giáo cũng giống nhau; ngôn ngữ nói của họ, mặc dù khác nhau, dường như được hình thành dựa trên cùng các nguyên tắc; và sử dụng cùng một chữ viết [chữ Hán, nhưng đây là những nhận xét chủ quan của tác giả]. Người [Việt ở] Đàng Trong là một chủng tộc lịch sự, hòa nhã, không gây hấn, khá thiên về sự lười biếng. Phụ nữ là giới hoạt động tích cực nhất; họ thường làm tất cả công việc, trong khi những ông chồng lười biếng của họ ngồi xổm, hút thuốc, nhai trầu, hoặc nhấm nháp trà. Trái ngược với phong tục của Trung Quốc, phụ nữ không bị giam cầm; và nếu chưa kết hôn, một mối quan hệ tạm thời với người lạ đến đất nước không bị coi là điều ô nhục. Các thương gia thường thuê họ làm đại lý và người môi giới của họ, và người ta nói rằng có thể đặt niềm tin vững chắc nhất vào lòng trung thành của họ. Trang phục của cả nam và nữ đều được cắt theo cùng một kiểu.

Đó là một chiếc áo choàng rộng, cài khuy với một chiếc áo choàng nhỏ quanh cổ, và gấp qua ngực như một chiếc áo Banyan [áo thụng], với tay áo dài rộng che phủ cả bàn tay. Những người có địa vị, và đặc biệt là phụ nữ, mặc nhiều chiếc áo choàng này chồng lên nhau; chiếc dưới cùng chạm đất, những chiếc tiếp theo mỗi chiếc ngắn hơn chiếc kia, do đó sự hiển thị của các màu sắc khác nhau, tạo nên một vẻ ngoài lòe loẹt khi họ bước đi.

 

[doctor76]

Đó là một vài chi tiết liên quan đến Đàng Trong. Bây giờ vẫn còn phải chỉ ra làm thế nào một mối quan hệ với Đàng Trong có thể chứng minh là có lợi cho đất nước này. Sự chảy máu tiền tệ từ các khu định cư của Công ty ở Ấn Độ đã trở thành một vấn đề quan trọng nghiêm trọng, đến nỗi bất kỳ kế hoạch nào có thể được đưa ra để khắc phục một tệ nạn ngày càng gia tăng như vậy, tôi không nghi ngờ gì nữa, sẽ được coi là đáng để quan sát. Tôi lạc quan trong những kỳ vọng của mình rằng một khu định cư ở Nam Hà sẽ dẫn đến mục tiêu đáng mong muốn đó, cũng như mang lại nhiều lợi thế khác. Hai chiếc tàu nhỏ của chúng tôi đã mang từ Nam Hà số lượng 60.000-rupee bằng vàng và bạc thỏi. Tàu Rumbold năm trước cũng đã mang về một lượng lớn kim loại thỏi, nhờ vào việc bán vải vóc Bengal và Madras, thuốc phiện, sắt, đồng, chì, đồ kim khí và thủy tinh.

 

[doctor76]

Vị trí của Đàng Trong cực kỳ thích hợp cho thương mại. Vị trí gần Trung Quốc, Đàng Ngoài, Nhật Bản, Campuchia, Xiêm La, Bờ biển Mã Lai, Philippines, Borneo, Malaccas, v.v., giúp cho việc giao thương với tất cả các quốc gia này trở nên ngắn gọn và dễ dàng. Các bến cảng thuận tiện được hình thành trên bờ biển, đặc biệt là cảng Đà Nẵng, cung cấp một nơi trú ẩn an toàn cho các tàu có trọng tải bất kỳ trong những mùa bão tố nhất trong năm.

Các quốc gia châu Âu, cho đến nay đã thấy không thể cung cấp hàng hóa đủ giá trị để trao đổi lấy hàng hóa của Trung Quốc, buộc phải bù đắp sự thiếu hụt bằng cách gửi đến đó một lượng lớn kim loại thỏi; bằng cách này, trong một số năm qua, nó đã làm cạn kiệt tiền tệ của thế giới phương đông và phương tây. Số lượng thuyền buồm hàng năm đến Nam Hà chứng minh rõ ràng nhu cầu về các sản phẩm của nó trong số người Trung Quốc lớn như thế nào. Những sản phẩm này, nếu chúng ta có một khu định cư và một ảnh hưởng được xác nhận ở đất nước này, có thể dễ dàng được tập trung với chúng ta, được mua bằng các mặt hàng chủ lực của Ấn Độ và châu Âu. Đà Nẵng sẽ trở thành trung tâm thương mại cho chúng, nơi các tàu của chúng ta đi Quảng Châu, từ đó chỉ mất 5 ngày đi thuyền, có thể ghé qua và nhận chúng. Nó sẽ chứng minh là tiết kiệm được rất nhiều tiền tệ cho Anh hoặc Ấn Độ tương đương với giá trị của hàng hóa ở Trung Quốc. Trong một vài năm, có mọi lý do để tin rằng, một khoản đầu tư rất đáng kể có thể được cung cấp.

Việc buôn bán của chúng ta với Trung Quốc từ trước đến nay luôn bị gánh nặng bởi các khoản thuế và phí tổn khổng lồ: những thứ này, dưới nhiều lý do khác nhau, đang tăng lên hàng năm, và theo thời gian có thể trở nên không thể chịu đựng được. Gần đây, một ý kiến đã trở nên phổ biến, rằng người Trung Quốc mong muốn loại trừ hoàn toàn tất cả người châu Âu khỏi đất nước của họ: liệu chúng ta có thể mạo muội đưa ra một giả thuyết, rằng những phiền toái mà họ bắt người châu Âu phải chịu là những mưu đồ đã được tính toán trước của dân tộc khôn ngoan này để thực hiện điều đó? Nếu một sự kiện như vậy xảy ra, việc thiếu một khu định cư ở phía đông sẽ bị cảm nhận sâu sắc; người Trung Quốc sẽ xuất khẩu hàng hóa của chính họ, và Java, hoặc Philippines, là các cảng gần nhất, sẽ trở thành các trung tâm thương mại cho chúng. Vì không có lý do gì để cho rằng việc chúng ta không thể mua chúng từ vùng đất đầu tiên sẽ cản trở việc tiêu thụ chúng, chúng ta phải mua chúng từ người Hà Lan hoặc từ người Tây Ban Nha. Một khu định cư ở Đàng Trong sẽ mang lại cho chúng ta một lợi thế vượt trội so với cả hai, cả vì vị trí của nó gần hơn, và người Trung Quốc quen đến đó nhất: trong mọi trường hợp, có lý do để cho rằng nó sẽ cho phép chúng ta mua được hàng hóa của Trung Quốc với mức giá hợp lý hơn nhiều so với hiện tại do các đại lý của chúng ta mua ở Quảng Châu, và chắc chắn là với các điều khoản ít nhục nhã hơn đối với toàn thể quốc gia. Các thuộc địa của người Trung Quốc đã di cư từ nước mẹ theo thời gian, và định cư ở các vùng khác nhau của Nam Hà; những người này có các mối liên hệ của họ ở mọi cảng biển của đế chế: thông qua phương tiện của họ, trà, đồ sứ Trung Quốc, và các mặt hàng khác nhau là đối tượng thương mại của chúng ta với Trung Quốc, có thể được nhập khẩu bằng thuyền buồm đến các khu định cư của chính chúng ta, chất lượng tốt như nhau, và rẻ hơn, vì người Trung Quốc được miễn các loại thuế cắt cổ đánh vào người nước ngoài. Một số thợ thủ công giỏi nhất có thể được khuyến khích định cư ở Nam Hà; và, dưới sự chỉ đạo, các nhà máy có thể được đưa đến mức độ hoàn thiện cao như ở chính Trung Quốc.

 

[doctor76]

Việc giao thương giữa Nhật Bản và Đàng Trong có thể được nối lại; và chúng ta có thể tham gia vào một hoạt động thương mại mà người Hà Lan đã độc quyền trong nhiều năm. Một hoạt động thương mại có lợi có thể được tiến hành với Quần đảo Philippines, và hàng hóa Madras và Bengal được giới thiệu giữa họ, bằng các thuyền buồm, cho tiêu dùng của Tây Ban Nha ở châu Mỹ. Người Xiêm La và người Chân Lạp sẽ mang sản vật của các quốc gia tương ứng của họ, và trao đổi hoặc bán chúng để lấy những mặt hàng mà họ cần từ Nam Hà. Trong số họ, có thể tìm thấy một lượng bán cho vải vóc Bengal. Tầng lớp thấp hơn của người dân ở Đàng Trong, phần lớn, mặc cangas, một loại vải bông thô được mang từ Trung Quốc; nhưng sự ưu tiên mà tôi đã có cơ hội quan sát thấy họ dành cho vải vóc Bengal, vì chúng rộng hơn và rẻ hơn, sẽ sớm khiến họ áp dụng việc sử dụng chúng. Nhu cầu về thuốc phiện, vốn đã ở một mức độ nào đó trở thành một nhu yếu phẩm của cuộc sống đối với người dân, sẽ tăng lên tương ứng với sự dễ dàng có được nó. Việc nhập khẩu nó, không còn giới hạn ở Quảng Châu, mà được các thuyền buồm chở đến mọi cảng biển trong nước, sẽ lan rộng nhu cầu về loại thuốc này đến những vùng xa xôi nhất của đế chế.

Những gì khơi dậy những hy vọng tốt đẹp nhất từ một cơ sở ở đất nước này là các mỏ vàng phong phú của nó, được ca ngợi từ nhiều thế kỷ vì sản xuất quặng giàu nhất, tinh khiết đến mức người ta nói rằng chỉ cần tác động đơn giản của lửa là đủ để tinh chế nó. Tôi không bỏ lỡ cơ hội nào để tìm hiểu về mặt hàng có giá trị này, và được biết rằng các mỏ đã được hình thành ở các vùng khác nhau của các tỉnh phía bắc, và đặc biệt là ở Huế, nơi quặng nằm rất gần bề mặt trái đất, đến nỗi nó được đào lên với rất ít công sức. Dưới sự chỉ đạo của một nhà luyện kim lành nghề, điều gì không thể mong đợi từ một nguồn tài nguyên như vậy? lớn như những lợi thế thương mại, những lợi thế chính trị do một khu định cư ở Đàng Trong mang lại sẽ không hề kém cạnh.

Vịnh Đà Nẵng không chỉ cung cấp một nơi trú ẩn an toàn cho các tàu buôn Ấn Độ của chúng ta trong trường hợp bị lỡ đường đến Trung Quốc, mà từ đó chúng ta cũng có thể chặn các hạm đội của bất kỳ cường quốc thù địch nào, dù đi đến hay trở về từ đất nước đó; chúng ta sẽ trở thành những người hàng xóm đáng gờm đối với người Hà Lan và người Tây Ban Nha, và trong trường hợp xảy ra chiến tranh với một trong hai bên, sẽ tấn công có lợi vào các khu định cư có giá trị nhất của họ.

Phong cảnh Đà Nẵng​