Vấn đề Viên Thuật, thực ra Thuật cũng có suy tính riêng, lúc ấy Thuật đang giữ Dự Châu + dưới trướng là Tôn Sách giữ Dương Châu, giờ xưng Đế là có cớ để Tôn Sách hoàn toàn quy phục mình + liên minh với Từ Châu của Đào Khiêm là địa bàn đã to như nước Sở ngày xưa rồi. So với Viên thiệu (cùng cha nhưng khác mẹ Thiệu con của người thiếp) thì Thuật có tính chính danh hơn nhiều, so với Tào Tháo (con Hoạn quan) thì Thuật lại càng hơn, lúc ấy không ai xứng lên ngôi như Thuật cả.
Tôi đang phân tích suy nghĩ, chiến lược của Thuật lúc ấy nhé, còn chiến thuật tốt hay không tốt, phù hợp hay không phù hợp đã có kết quả xác nhận rồi.
Viên Thuật vỗn dĩ nhân duyên, tố chất chính trị, nhân tài, quân sư, thực lực quân sự đều kém cỏi. Thực ra trong các sứ quân, Viên Thuật tuy xuất thân danh gia vọng tộc, nhưng có lẽ là gã ngu xuẩn nhất trong cuộc tranh bá đồ vương này, không những ngu mà còn ác, hoang dâm, xa xỉ vô độ, áp bức dân chúng:
"Viên Thuật khinh bi và căm ghét người anh của mình. Viên Thiệu, Viên Thuật có thể là anh em họ cũng có thể đều là con của Viên Phùng. Viên Thiệu lớn tuổi là anh, nhưng là “dòng thứ”. Viên Thuật ít tuổi là em và là “dòng chính”. Hai người đó là anh em ruột hay là anh em họ, mỗi nơi nói một phách. Nhưng đều có thể khẳng định là Viên Thiệu thuộc dòng thứ, Viên Thuật thuộc dòng chính. Con của vợ cả là dòng chính, con của thiếp hoặc tì thiếp là thứ. Với tình hình lúc đó, địa vị của chính và thứ cao thấp khác hẳn nhau. Nói chung, địa vị và đãi ngộ đối với dòng chính cao hơn hẳn dòng thứ, thậm chí về tố chất cũng tốt hơn nhiều. Ngay như (Hồng Lâu Mộng) cũng không thể bỏ qua lệ này - Bảo Ngọc thuộc dòng chính thì cao quý nhường ấy, Giả Hoàn thuộc dòng thứ thì xấu xa thậm tệ. Nhưng điều đó thực phi lý.
Thực tế, Viên Thiệu là dòng thứ, có thể là con của tì nữ, nhưng về các mặt tố chất, uy vọng, nhân duyên đều tốt hơn, cao hơn hẳn Viên Thuật là dòng chính. Vì vậy, Viên Thuật đã căm hận, nghiến răng nghiến lợi, quyết một trận sống mái, phân biệt thắng thua, cao thấp, với người anh của mình. Lúc này, có thể những người ủng hộ Viên Thiệu là đông hơn, Hậu Hán thư. Viên Thiệu truyện nói, “Hào kiệt phần lớn theo Thiệu”. Thế là Viên Thuật mắng ầm lên, lũ tiểu tử thối không theo ta, lại theo kẻ nô tài nhà họ Viên chúng ta (không theo ta lại theo tên nô tài nhà ta)! Còn viết thư gửi Công Tôn Toản, nói Viên Thiệu không phải là giống nhà họ Viên (nói Thiệu không phải là con Viên thị). Điều đó không chỉ làm Viên Thiệu tức giận mà còn tạo ra một ảnh hưởng xấu, là nguyên nhân tiềm ẩn để Viên Thiệu luôn luôn phải thất bại.
Thực ra thì Viên Thuật chẳng cần phải xem thường Viên Thiệu, hai anh em họ, kẻ tám lạng người nửa cân, họ có chung một đặc điểm, mình xuất thân cao quý, nên tự cho là phi phàm, nhưng lại ngu xuẩn cực kỳ, một người ngu, một người xuẩn. Chí ít, họ cũng ngu hơn Tào Tháo, xuẩn hơn Tào Tháo. Viên Thiệu ngu hơn Tào Tháo, xuẩn hơn Tào Tháo, Viên Thuật lại ngu hơn Viên Thiệu, xuẩn hơn Viên Thiệu. Viên Thiệu cho mình là phi phàm nhất cũng là ngu xuẩn nhất. Nhận được thư của Viên Thiệu (đề nghị ủng hộ Viên Thiệu đánh Đổng Trác, lập hoàng đế mới), Viên Thuật cười nhạt, không ngờ bà dì bé đã nuôi dưỡng một kẻ chẳng ra gì, dám có những ý nghĩ bậy bạ! Lập hoàng đế khác? Muốn lập thì đi mà lập một mình! Từ lâu, họ Viên chúng ta đã là “tứ thế tam công”, ngươi “có công lập đế” thì dù có chết cũng từ “tứ thế tam công” biên thành “ngũ thế tam công”, có gì là ghê gớm? Từ ngoài nhìn vào thì Viên Thuật phản đối là chính đáng. Hậu Hán thư. Viên Thuật truyện nói, “xét vì công vì nghĩa mà không theo”. Chú dẫn Ngô thư của Bùi Tùng Chi trong Tam quốc chí. Viên Thuật truyện nói cụ thể hơn: “chỉ muốn diệt Trác không nghĩ đến truyện khác”.
Thực ra thì Viên Thuật đâu có đi đánh Đổng Trác! Nói cho cùng thì việc Viên Thuật không tán thành Viên Thiệu là còn có tính toán khác. Tính toán gì? Tự mình muốn làm hoàng đế. Biện pháp của Viên Thuật là tự lập. Viên Thuật muốn làm hoàng đế, luôn luôn mơ làm hoàng đế. Logic của Viên Thuật là thế này: 1 - Vương triều Đại Hán sắp hết, họ Lưu đã như mặt trời về tây, cấn có người thay thế. 2 - Họ Viên có đủ tư cách để thay họ Lưu, vì họ Viên là “tứ thế tam công”, không ai sánh kịp. 3 - Trong họ Viên người có tư cách nhất là Viên Thuật, là dòng chính; Viên Thiệu là dòng thứ, đâu có chuyện con của vợ bé lên làm hoàng đế? Có điều, Viên Thiệu thế lực mạnh, nhân duyên tốt, không thể xem thường. Vì vậy, Viên Thuật luôn coi Viên Thiệu là đối thủ cạnh tranh, phải loại bò để tránh hậu họa. Suy nghĩ của Viên Thuật không phải hoàn toàn không có căn cứ.
Trong tay Viên Thuật còn có ngọc tỉ truyền ngôi. Vào năm Trung Bình thứ VI (năm 189) thời Hán Linh đế, trong lúc bọn thái giám Trương Nhượng nổi loạn đã làm rơi ngọc tỉ. về sau Tôn Kiên có được miếng ngọc tỉ này, nhưng rồi lại bị Viên Thuật cưỡng ép đoạt lại từ tay Tôn Kiên phu nhân. Việc này có ghi trong Hậu Hán thư. Viên Thuật truyện.
Chuột già bên hông có súng đã nghĩ ngay tới việc đánh mèo. Viên Thuật đã có bảo bối lại nghe nhầm một số lời đồn trong dân gian, liền cảm thấy hoàng đế Trung Quốc kì tới nhất định phải là mình.
Tới mùa xuân năm Kiến An thứ II (năm 197) thời Hán Hiến đế, Viên Thuật không chờ được nữa chính thức xưng đế. Viên Thuật bị nhiều người phản đối. T
ôn Sách, người có quan hệ tốt nhất với Viên Thuật, nghe tin Viên Thuật muốn xưng đế, đã từ Giang Đông gửi thư phản đối, tuyệt giao. Viên Thuật như người va vào tường ở khắp nơi. Viên Thuật đi tìm Lã Bố, muốn kết thân với Lã Bố, gả con cho nhau. Kết quả, Lã Bố cho bắt sứ giả, rồi áp giải về Hứa huyện (bấy giờ Tào Tháo đã rời đô về Hứa huyện). Viên Thuật nổi giận cho quân đi đánh Lã Bố, nhưng lại bị Lã Bố đánh cho tơi bời. Viên Thuật lúc này bị chúng phản thân ly, đâu đâu cũng vẳng tiếng ca ai oán. Thực ra, trước khi xưng đế. Viên Thuật có trưng cầu ý kiến. Từ mùa đông năm Hưng Bình thứ II (năm 195). Viên Thuật mở hội nghị nói, ta nghĩ: “Hợp trời thuận dân” chư vị thấy thế nào? Bộ hạ của Viên Thuật là Diêm Tượng nói luôn, năm đó Chu Văn vương “có hai phần ba thiên hạ” mà vẫn thần phục nhà Ân. Minh công không bằng Chu Văn vương, Hán Hiến đế cũng không phải Ân Trụ vương thì làm sao có thể lấy mà thay được? Viên Thuật không chịu, lại hỏi sang Tương Phạm. Tương Phạm kêu ốm, để em là Tương Thừa trả lời thay. Tương Thừa nói, có thể lấy được thiên hạ hay không là “nhờ đức không nhờ đông”. Nếu số đông về theo, thiên hạ ủng hộ, thì một kẻ thất phu cũng có thể thành vương đạo bá nghiệp. Ý muốn nói, có làm được hoàng đế hay không, chẳng liên quan đến con nhà quyền quý cao sang.
Rất tiếc lời nói đúng thì khó nghe, Viên Thuật bỏ ngoài tai tất cả. Viên Thuật gần như đã mê muội. Thế là Tào Tháo phải ra tay. Vào năm Kiến An thứ II (năm 197), Tào Tháo đã khác hẳn. Năm trước, Tào Tháo đã đón được Hán Hiến đế về căn cứ địa của mình là Hứa huyện, có thế “Phụng thiên tử lệnh kẻ chưa thần phục” hoặc “Ép thiên tử để lệnh chư hầu”. Là người cầm quân thực sự của vương triều Đại Hán, lại luôn chủ trương thống nhất đất nước, phản đối việc chia cắt, sao có thể làm ngơ để Viên Thuật giở trò? Cần loại bỏ kẻ xấu xa này “đem quân đến đánh”. Theo Hậu Hán thư. Viên Thuật truyện Viên Thuật hay tin sợ đến mất mật (Thuật nghe sợ quá), quay đầu chạy luôn (vượt sông Hoài), toàn bộ quân lương của Viên Thuật được viên
thừa tướng Thư Trọng Ứng phân phát hết cho dân chạy nạn. Viên Thuật hỏi vì sao lại làm như vậy. Thư Trọng Ứng nói, chúng ta chỉ còn đường chết, sao lại không đem cái mạng này cứu lấy mạng sống của trăm họ? Viên Thuật gượng cười nói, sao các hạ lại hưởng tiếng thơm một mình, không để ta cùng hưởng với? Xem ra Viên Thuật cũng rất hiểu, từ khi đi sai nước cờ thối, Viên Thuật chỉ là con chuột già qua đường, khó mà quẩn quanh trong giới giang hổ. Có điểu Viên Thuật vẫn còn chèo chống được vài năm.
Vào mùa hạ năm Kiến An thứ IV (năm 199), Viên Thuật đã cùng đường, thấy mình không thể làm được hoàng đế, mới quyết định đưa ngọc tỉ truyền quốc cho Viên Thiệu, dù gì thì Thiệu vẫn là người nhà họ Viên. Điều đó thực hợp với ý Viên Thiệu, vì Viên Thiệu cũng rất muốn làm hoàng đế. Theo Tam quốc chí. Viên Thiệu truyện và lời chú dẫn Điển lược của Bùi Tùng Chi thì vào niên hiệu Kiến An năm đầu (công nguyên năm 196), Viên Thiệu đánh bại Công Tôn Toản ở Dịch Kinh (phía tây bắc huyện Hùng, Hà Bắc ngày nay), “thêm quân đó vào”, thế lực lớn hơn và dã tâm của Viên Thiệu bắt đầu bành trướng, không chỉ với thiên tử “cống ngự rất ít” (cung phụng rất ít, hết sức vô lễ), còn lệnh riêng cho viên chủ bạ là Cảnh Bao phải báo với mình là, xích đức đã hết, hoàng thiên đang dựng, cần phải thuận theo ý trời. “Xích đức” chỉ Lưu Hán; Hoàng thiên” là họ Viên. Viên Thiệu đưa bản mật báo của Cảnh Bao cho mọi người xem, không ngờ dư luận trờ nên ầm ỹ, đều cho rằng Cảnh Bao nói lời yêu ma mê hoặc. Viên Thiệu hết cách, đành cho giết Cảnh Bao, hòng “tự giải thoát”. Nhưng người vẫn còn đó, dã tâm chưa hết, vẫn muốn làm hoàng đế. Vì vậy, khi Viên Thuật quyết định “quy đế hiệu sang cho Thiệu”, Thiệu lấy làm sung sướng, theo Tam quốc chí là “âm thầm theo kế”. Nhưng ngay như ý nghĩ đó, Viên Thuật cũng không được như nguyện, vì Tào Tháo đã phái Lưu Bị đến Hạ Phì (nay là huyện Tuy Ninh, Giang Tô) chặn đánh, chờ Viên Thuật đến nộp mạng. Chẳng còn cách nào khác, Thuật phải quay đầu chạy về Hoài Nam. Lúc đến Giang Đình cách Thọ Xuân (nay là huyện Thọ, An Huy) tám mươi dặm, Viên Thuật lâm bệnh, nằm liệt rồi chết, chỉ làm hoàng đế được ba năm rưỡi, tất nhiên là giả, vì không ai thừa nhận.
Nghe nói, Viên Thuật chết rất thảm. Theo chú dẫn Ngô thư của Bùi Tùng Chi trong Tam quốc chí. Viên Thuật truyện, lúc Viên Thuật chết, bên cạnh không còn chút lương thực nào. Hỏi nhà bếp thì được trả lời là còn ba mươi hồ mạch vụn (10 đấu là 1 hồ). Đầu bếp nấu xong mạch vụn đem lên, Viên Thuật vẫn không sao nuốt được. Bấy giờ là tháng sáu, khí trời oi bức đến khó chịu. Viên Thuật muốn uống chút mật ong cũng không có. Viên Thuật ngồi một mình trên giường thở dài hồi lâu rồi đột nhiên kêu lên rất thảm: Sao Viên Thuật ta lại rơi vào cảnh ngộ thế này! Kêu xong thì gục xuống giường và nôn ra cả đống máu mà chết.
Viên Thuật có tội nên bị báo ứng. Khi muốn uống mật ong mà không có, liệu Viên Thuật có nhớ những lúc mình kiêu xa dâm dật, những lúc hoành hành bạo ngược với trăm họ không. Tam quốc chí nói, lúc Viên Thuật khởi binh đã “cướp bóc, xa xỉ, hoang dâm, vô độ”, trăm họ thậm khổ”. Hậu Hán thư cũng nói, “không lo phép tắc, vơ vét cướp bóc, kiêu xa vô độ”. Sau khi xưng đế, càng thêm “xa xỉ hoang phí, hậu cung hàng trăm mĩ nữ tơ lụa lượt là, sơn hào hải vị thừa mứa, quân sĩ thì đói rét, cả vùng Giang Hoài xơ xác, trăm họ ăn thịt lẫn nhau”. Dưới sự cai trị của Viên Thuật, nhân dân sống những ngày nước sôi lửa bỏng, “Vùng Giang Hoài dân chúng ăn thịt lẫn nhau”. Còn Viên Thuật ngày ngày sơn hào hải vị, binh sĩ dưới quyền chết đói chết rét. Loại người như vậy không bại mói là lạ ! Đương nhiên, Viên Thuật thất bại không hoàn toàn là trách nhiệm cá nhân.
Con người Viên Thuật còn có một ít ưu điểm, một ít bản lĩnh. Hậu Hán thư nói Viên Thuật “thời trai trẻ nổi tiếng nghĩa hiệp”. Tam quốc chí nói “đỗ hiếu liêm, ngoài chức lang trung, còn nhận chức trong ngoài triều”, lúc Đổng Trác chuyên chính còn là Hậu tướng quân, lẽ nào lại là cái thùng rỗng? Thực tế, vì cái địa vị chí tôn, quyền lực tối cao của hoàng đế đã làm mờ mắt Viên Thuật. Viên Thuật là vật hi sinh của chế độ hoàng quyền. Nói như vậy, sự việc đã hết sức rõ ràng.
Xét về góc độ chính trị, điểm ngu xuẩn nhất của Viên Thuật là dám làm con chim lộ đầu quá sớm, trong khi ai cũng muốn làm hoàng đế nhưng không ai dám đứng lên hàng đầu.
Nên nhớ rằng, chiếc đòn tay lộ ra ngoài thì bao giờ cũng mục nát trước. Nhất là lúc quần hùng cát cứ, thế lực tương đương thì mọi mũi tên sẽ nhắm thẳng vào ai dám đứng lên hàng đầu. Bọn Viên Thiệu hiểu như vậy, nên lòng dạ tuy rất khó chịu nhưng vẫn phải nhẫn nhịn. Tào Tháo thì lòng dạ rất sáng. Lúc được Tôn Quyền khuyên nên xưng đế, Tháo đã nhìn thấu quỷ kế của Tôn Quyền, nói, thằng bé này muốn bỏ ta lên chảo lửa đây. Viên Thuật thì không hiểu. Thuật nghĩ rằng, mình lên trước, chiếm thế thượng phong, sẽ chẳng có ai dám làm gì? Chẳng ngờ xưng hiệu hoàng đế không phải là thượng sách, kết quả của việc lên trước, khác gì chơi với lửa." -
Dịch Trung Thiên